Lao Tzu

 

Kata Bijak Kehidupan

• Lakukan hal-hal sulit selagi masih mudah & Lakukan hal-hal besar saat masih kecil.
• Perbuatan Besar berawal dari perbuatan kecil.
• Jika Anda tidak mengubah arah, Anda mungkin berakhir di tempat yang Anda tuju.
• Puaslah dengan apa yang anda miliki; Bergembiralah dengan apa adanya.
• Ketika Anda menyadari tidak ada yang kurang, seluruh dunia adalah milik Anda.
• Dia yang tahu bahwa sudah cukup, akan selalu merasa cukup.
• Sukses sama berbahayanya dengan kegagalan, Harapan sama hampanya dengan ketakutan.
• Peduli dengan apa yang orang lain pikirkan & Anda akan selalu menjadi tawanan mereka.
• Ketika Anda puas menjadi diri sendiri & tidak membandingkan atau bersaing, semua orang akan menghormati Anda.
• Mengetahui orang lain adalah kecerdasan; mengenal diri sendiri adalah kebijaksanaan sejati.
• Dia yang menaklukan orang lain adalah kuat; Dia yang menaklukan dirinya sendiri adalah perkasa.
• Mengenal orang lain adalah Kebijaksanaan, mengenal diri sendiri adalah Pencerahan.
• Orang hebat mampu mengendalikan orang lain, tetapi lebih hebat lagi jika dia mampu mengendalikan dirinya sendiri
• Angsa tidak perlu mandi untuk membuat dirinya putih. Anda juga tidak perlu melakukan apapun selain menjadi diri sendiri.
• Perlakukan mereka yang baik dengan kebaikan, dan juga perlakukan mereka yang tidak baik dengan kebaikan. Dengan demikian kebaikan tercapai.
• Jujurlah kepada mereka yang jujur, dan jujurlah juga kepada mereka yang tidak jujur. Dengan demikian kejujuran tercapai.
• Keramah tamahan dalam perkataan menciptakan Keyakinan, keramah tamahan dalam pemikiran menciptakan Kedamaian, keramah tamahan dalam memberi menciptakan Kasih.
• Kebaikan dalam kata-katan menciptakan Keyakinan, kebaikan dalam berfikir menciptakan Kebesaran hati, kebaikan dalam tindakan menciptakan Cinta.
• Hidup adalah serangkaian perubahan alami sepontan. Jangan melawan hanya menciptakan Kesedihan. Biarkan kenyataan menjadi kenyataan. Biarkan hal-hal mengalir secara alami ke depan dengan cara apa pun yang meraka suka.
• Jika Anda mengoreksi pikiran Anda, sisa hidup Anda akan jatuh pada tempatnya.
• Orang-orang dalam menangani urusan mereka sering gagal ketika akan berhasil. Jika seseorang tetap berhati-hati pada akhirnya seperti pada awalnya, tidak akan ada kegagalan.
• Alam tidak terburu-buru namun semuanya tercapai.
• Jika Anda depresi, Anda hidup di masa lalu. Jika Anda cemas, Anda hidup di masa depan. Jika Anda damai, Anda hidup dimasa sekarang.
• Dalam hunian tinggal dekat dengan tanah. Dalam befikir, tetap sederhana. Dalam konflik, bersikaplah adil dan murah hati. Dalam memerintah, jangan mencoba untuk mengontrol. Dalam pekerjaan, lakukan apa yang Anda sukai. Dalam kehidupan keluarga hadirlah sepenuhnya.
• Pengetahuan adalah harta karun, tetapi praktek adalah kuncinya.
• Di pusat keberadaan Anda, Anda memiliki jawabanya; Anda tahu siapa Anda dan Anda tahu apa yang Anda inginkan.
• Petarung terbaik tidak pernah Marah.
• Orang bijak tidak mengumpukan hartanya sendiri. Semakin banyak dia memberi orang lain, semakin dia memiliki untuk dirinya sendiri.
• Jika Anda mau mengambil, Anda harus memberi dulu, ini adalah awal dari Kecerdasan.
• Isi mangkok Anda sampai penuh dan itu akan tumpah. Terus asah pisaumu dan itu akan tumpul.
• Hal-hal terlebut di dunia mengalahkan hal-hal tersulit di dunia.
• Jika anda terus merasakan suatu titik yang telah diasah, maka titik tersebut tidak bisa lama dipertahankan ketajamanya.
• Untuk memimpin orang, berjalanlah di belakangnya mereka.
• Seseorang yang terlalu bersikeras pada pendanganya sendiri, tidak banyak yang setuju denganya.
• Tidak ada bahaya yang lebih besar daripada meremehkan lawan Anda.
• Ketika saya melepaskan diri saya apa adanya, saya menjadi diri saya yang sebenarnya.
• Musuh manusia bukanlah setan, tetapi manusia seperti dirinya sendiri.
• Seseorang tidak dapat berefleksi dalam air yang mengalir, Hanya mereka yang mengetahui kedamaian batin yang dapat meberikannya kepada orang lain.
• Semut yang bererak melakukan lebih dari sekedar lembu yang tertidur.
• Kesehatan adalah harta terbesar. Kepuasan adalah harta terbesar. Keyakinan adalah teman terbaik. Ketidak beradaan adalah kebahagiaan terbesar.
• Dari kepedulian muncul keberanian.
• Kunci pertumbuhan adalah pengenalan dimensi kesadaran yang lebih tinggi ke dalam kesadaran Kita.
• Saya hanya memiliki tiga hal untuk diajarkan : kesederhanaan, kesabaran & kasih sayang. Ketiganya adalah harta terbesarmu.
• Yang punya ilmu jangan memprediksi. Mereka yang memprediksi, tidak memiliki pengetahuan.
• Diam adalah sumber kekuatan besar.
• Kekuatan pemahaman intuitif akan melindungi Anda dari bahaya sampai akhir hayat Anda.
• Dicintai mendalam oleh seseorang memberi Anda kekuatan sementara mencintai seseorang secara mendalam memberi Anda keberanian.
• Cinta adalah sebuah keputusan. Bukan emosi.
• Karena cinta yang besar, seseorang menjadi berani.
• Cinta adalah yang terkuat dari semua bafsu, karena menyerang kepala, hati & Indera secara bersamaan.
• Kekerasan, bahkan dengan niat baik, selalu melambung pada diri sendiri.
• Hidup dan mati adalah satu benang, garis yang sama dilihat dari sisi yang berbeda.
• Untuk pikiran yang diam, seluruh alam semesta menyerah.

Sumber  : Berbagai Media

Analisa Kredit 3R

 1. Return

Yaitu penilaian atas hasil yang akan dicapai oleh perusahaan calon peminjam setelah mendapatkan kredit, apakah hasil tersebut cukup untuk menutup hasil pinjaman serta sekaligus

memungkinkan pula usahanya untuk berkembang terus.

2. Repayment

Sebagai kelanjutan dari return diatas, yang kemudian diperhitungkan kemampuan, jadwal serta jangka waktu pengembalian kembali kredit.

3. Risk Bearing Activity

Yaitu sejauh mana ketahanan suatu perusahaan calon peminjam untuk menanggung resiko kegagalan andaikata terjadi suatu hal dikemudian hari yang tidak diinginkan

Analisa Kredit 7P

1. Personality (kepribadian)

Penilaian yang digunakan untuk mengetahui  kepribadian  si  calon  nasabah.  Dalam  menilai  kepribadian yang  dilakukan  bank,  hampir  sama  dengan  character. Hanya  saja personality  lebih  ditekankan  kepada  orangnya,  sedangkan  character termasuk kepada keluarganya.

2. Purpose (tujuan)

Penilaian  yang  digunakan  untuk mengetahui tujuan permohonan kredit dari calon debitur. Ada tiga tujuan permohonan kredit pada umumnya, yaitu untuk usaha produktif, untuk digunakan sendiri (konsumtif), dan untuk perdagangan.

3. Party (kelompok)

Dalam  menyalurkan  kredit  bank  memilahmilah menjadi beberapa golongan. Hal ini dilakukan agar bank lebih fokus  untuk menangani  kredit  tersebut,  misalnya  kredit  usaha  mikro, kecil, menengah dan besar. Atau dapat juga dipilah berdasarkan wilayah, misalnya  daerah  pedesaan,  perkotaan,  atau  sektor  usaha,  misalnya peternakan, industri, atau sektor lainnya.

4. Payment (pembayaran)

Cara pembayaran kredit calon debitur. Penilaian yang dilakukan untuk menilai calon debitur dalam membayar kredit, apakah dari penghasilan (gaji) atau dari sumber objek yang dibiayai.  Dari  penilaian  ini  akan  terlihat  kemampuan  nasabah  dalam membayar kredit.

5. Prospect (harapan  ke  depan)

Untuk  menilai  harapan  ke  depan terutama terhadap objek kredit yang dibiayai. Tentunya harapan yang diinginkan adalah memberikan harapan yang baik atau cerah. Usaha yang tidak  mengandung  prospek  cerah  sebaiknya  ditunda  karena  akan menyulitkan bank dan nasabah nantinya, misalnya usaha yang sudah memasuki titik jenuh.

6. Profitability (kemampuan  menghasilkan  laba)

Kredit  yang dibiayai oleh bank akan memberikan keuntungan bagi kedua belah pihak, baik bank ataupun calon debitur. Jika tidak, sebaiknya jangan diberikan. Keuntungan bagi bank tentunya adalah berupa balas jasa yang diberikan calon debitur dari bunga atau bagi hasil. Dan bagi calon debitur adalah berkembangnya usaha yang dibiayai yang  pada  akhirnya  adalah keuntungan dan adanya tambahan modal baginya.

7. Protection (Perlindungan)

Perlindungan terhadap objek kredityang  akan  dibiayai.  Perlindungan  tidak  sebatas  jaminan fisik  yang diberikan, akan tetapi lebih dari itu, yaitu jaminan si pengambil kredit, seperti asuransi kematian dan jaminan perlindungan terhadap jaminan fisik yang diberikan dari kehilangan, kerusakan atau lainnya.

Suluk Linglung - Sunan Kalijaga

Terdiri dari 6 Pupuh :

1. Bramara Ngisep Sari Pupuh I  (Dhandhanggula)

2. Kasmaran Branta Pupuh II (Asmaradana)

3. Pupuh III (D U R M A)

4. “Sang Nabi Khidir” Pupuh Iv (Dhandhanggula)

5. Pupuh V (Kinanthi)

6. Pupuh VI (Dhanhanggula)

BRAMARA NGISEP SARI

PUPUH I

DHANDHANGGULA

1. Jumadilawwal puruning nulis, Isnen Kliwon tanggal ping pisan, tahun Je mangsa destone, nenggih sengkalanipun, “Ngerasa sirna sarira Ji”, turunan saking kitab, Duryat kang linusur, sampun kirang pangaksama, ingkang maca kitab niki sampun kenging, kula den apuntena.

2. Pawartane pandhita linuwih, ingkang sampun saget sami pejah, pejah sajroning uripe, sanget kepenginipun, pawartane kang sampun urip, marma ngelampahi kesah, tan unigeng luput, anderpati tan katedah, warta ingkang kagem para Nabi Wali, mila wangsul kewala.

3. Ling lang ling lung sinambi angabdi, saking datan amawi sabala, kabeka dene nafsune, marmannya datan kerup, dennya amrih wekasing urip, dadya napsu ingobat, kabanjur kalantur, eca dhahar lawan nendra, saking tyas awon perang lan nepsu neki, sumendhe kersaning Hyang.

4. Ling lang ling lung anedheng Hyang Widhi, mugi-mugi binuka Hyang Sukma, den legakna ing atine, sakayun yawunnipun, marga dadi sembah lan puji, saking telasing manah, pramila nenuwun, nanging tan apunten ing Hyang saking mboten saged nembah lawan muji, ngawur datan uninga.

5. Ling lang ling lung pan kendel pribadi, tanpa rewang pan ucekucekan, yetukaran pada dewe, tan adoh swaranipun, pan gumrejeg padu tan enting, pan rebut kalah menang, tan ana rinebut, lir ngrebut prajeng Ngastina, lali kadhang miwah bapa anak rabbi, jiwa raga tan ketang.

6. Ling lang ling lung tan weruh ing isin, saking kedah uningeng ing warta, sinahu tapa lan luwe, yen ana kanca rawuh, melu mangan pan datan eling yen mungkur kancanira, tan mangan saumur, saking tan ana pinangan, ling lang ling lung angon paesan pribadi, tansah nagih buruhan.

7. Ling lang ling lung tan olih, anenagih ngrejeg tanpo potang, kang tinagih meneng bae, pan nyata nora nyambut, kang anagih awira-wiri, tan ana beda nira, Syeh Malaya iku, wit puruhita atapa, mring Jeng Sunan Benang kinen tengga kang cis, tan kena yen kesaha.

8. Ling lang ling lung pan sang mendha luwih, buda teja tequde sarira, upamakken ing sanise, wonten sujalma luhung, putra Tuban Rahaden Syahid, duk sepuh nama Sunan, Kalijaga sampun, langkung sinihan Hyang Sukma, ingkang sampun dadi keramating Hyang Widhi, Mijil saking asmara.

KASMARAN BRANTA

PUPUH II

ASMARADANA

1. Kapincut ingkang anulis, denira mirsa carita, duk kina iku wartane, Jeng Suhunan Kalijaga, rikala mrih wekasan, anggeguru kang wus luhur, anepi dhukuh ing Benang.

2. Puruhita wus alami, tan antuk faedah kang nyata, mung nglakoni papa wae, pan agung kinen atapa, dateng Jeng Sunan Benang, kinen tengga gurda sampun, tan kenginganke kesaha.

3. Wonten satengah wanadri, gennya ingkang gurda-gurda, pan sawarsa ing lamine, anulya kinen ngaluwat, pinendhem mandyeng wana, setahun nulya dinudhuk, dateng Jeng Sunan Benang.

4. Anulya kinen angalih, pitekur ing kali jaga, malih karan jejuluke, sawarsa tan kena nendra, utawi yen dahara, tinilar mring Mekah sampun, dhumateng Sinuhun Benang.

5. Nyata wus jangkep sawarsi, Syeh Malaya tinilikan, pinanggih pitekur bae, Jeng Sunan Benang ngandika, Eh Jebeng luwarana, jenenge wali sireku, panutup panatagama.

6. Den becik gama nireki, agama pan tata krama, krama –kramate Hyang Manon, yen sira panata syarak, sareh iman hidayat, hidayat iku Hyang Agung, agung ing ngrahanira.

7. Kanugrahane Hyang Widhi, ambawani kasubdibyan, pangawasane pan dene, kadigdayan kaprawiran, sakabeh rehing yuda, tan liya nugraha luhur, utamane kahutaman.

8. Utama nireki bayi, dene kang sediya murba, kang amurba ing deweke, Misesani aneng sarira, nanging tan darba purba, sira kang murba Hyang Agung, den mantep ing panarima.

9. Syeh Malaya matur aris, kalangkung nuwun patik bra, kalingga murda wiyose, nanging amba matur Tuan, anuwun babar pisan, ing jatine sukma luhur, kang aran iman hidayat.

10. Kang manteb narima Gusti, kang pundi ingkang nyatanya, kulanuwun sameloke, yen ngemungna basa swara, amba anut kumandhang, yen pralena anglir kukus, tanpa karya olah sarak.

11. Jeng Sunan lingira aris, Syeh Malaya bener sira, sing atapa panggih ingong, ingkang aran panarima, kang eling maring karya, duk lagi kamulanipun, apan nora kadya mega.

12. Pan kadya hidayat wening sarupa iman hidayat, apa katon sabenere, nanging iku wruhanira, datan kena dinuga, atawa yen sira bantu, kalawan netra kepala.

13. Ulun iki lir sireki, kapingin uga weruha, mring hidayat sameloke, nanging ingsun durung wikan, meloke kang hidayat, mung werta kang sun pituhu, jer iku andikaning Hyang.

14. Umatur Jeng Sunan Kali, pukulun nuwun jinatenan, punapa wonten wiyose, ingkang aran tanpa sifat, kang sifat tanpa aran, kawula nuwun pituduh, angen-angen ingkang wekasan.

15. Sunan Benang ngandika ris, yen sira amrih wekasan, matenana ing ragane, sinauwa pejah sira, mumpung ta meksih gesang, anyepiya mring wanagung, aja nganti kamanungsan.

16. Wus telas dennya pawarti, jeng Sunan Benang wus jengkar, saking ing kalijagane, ngalor ngetan ing lampahnya, antawis sahonjotan, Syeh Malaya atut pungkur, lumebeng ing wana wasa.

17. Pan angidang lampah neki, awor lan kidang manjangan, atenapi yen asare, pan aturu tumut nangsang, kadi turuning kidang, yen asaba mapan tumut, lir kadya sutaning kidang.

18. Yen ana jalma udani, kang kidang lumayu gebras, Jeng Sunan ameli gebras, pan lumayu berangkangan, kadi playuning kidang, wayangwuyung datan kantun, anut ing solahe kidang.

19. Nyata wus jangkep sawarsi, Syeh Malaya dennya ngidang, malah langkung ing janjine, nyata Jeng Sinuhun Benang, arsa shalat mring Mekah, sekedhep netra pan sampun, bakdane shalat glis prapta.

20. Jeng Sunan kendel wanadri, mulat mring kidang lumajar, dene sutane ngiyar-ngiyor, Sunan Benang emut ing tyas, yen wonten Wali ngidang, Syeh malaya wastanipun, aglis sira pinaranan.

21. Syeh Melaya apan gendring, pelayune nunjang palang, datan etung jurang pereng, binujung nora kecandhak, jinaring lan den kala, yen kena kala marucut, yen nunjang jaring pan liwat.

22. Bramantya Sang Maha Yekti, sasumbar sajroning nala, Wali waddat mbuh gawene, mejanani sira kidang, nguni sun nyekel barat, kang luwih lembut tan mrucut, kang agal teka agagal.

23. Yen luputa pisan iki, luhung aja dadi jalma, tan patut mung dadi sato, kurda muntap Sunan Benang, pan sarwi nyipta sega, tigang kepel mapan sampun, mundur kinarya bebalang.

PUPUH III

D U R M A

1. Sigra mara Kanjeng Sunan anerajang, ing wana langkung sungil, nyata wus kapanggya, kang lagi laku ngidang, lumayu binalang aglis, sega kepelan, tiba ing gigir neki.

2. Syeh Melaya pan aririh pelayunya, anulya piningkalih, kena lambungira, deperok Syeh Malaya, anulya binalang malih, sega kepelan, emut nulya ngabekti.

3. Pan anderu sumungkem angras pada, ngandika sang ayogi, “jebeng wruhanira, yen sira nyuwun wikan, kang sifat hidayatullah, mungga kajiya, mring Mekah marga suci.

4. Anbambila toya zam-zam mring Mekah, iya banyu kang suci, sarta ngalap barkah, Kanjeng Nabi panutan, Syeh Malaya angabekti, angaras pada, pamit sigra lumaris.

5. Sang Pandita wus lajeng hing lampahira, mring Benang dhepok sepi, nyata kawuwusa, lampahe Syeh Malaya, kang arsa amunggah kaji, dhateng hing Mekah, lampahnya murang margi.

6. Nrajang wana munggah gunung mudhun jurang, iring-iring pan mlipir, jurang sengkan nrajang, wauta lampahira, prapteng pinggir pasisir, puter driya, pakewuh marga neki.

7. Ning pangkalan samodra langkung adohnya, angelangut kaeksi, dyan jetung kewala, aneng pinggir samodra, wonten ingkang winarni, sang Pajuningrat, praptane sang Kaswasih.

8. Apan tuhu uninga ing lampahira, Syeh Malaya prihatin, arsa wruh hidayat, apan terah tinerah, sukma sinukma piningit, tangeh manggiya yen tan nugraha yekti.

9. Nyata majeng nggebyur malebeng samodra, tan toleh jiwa diri, wau Syeh Malaya, manengah lampahira, anut parmaning Hyang Widhi, ing sanalika, prapteng teleng jaladri.

10. Ya ta malih Jeng Sunan ing Kalijaga, neng telenging jeladri, sampun pinggihan, pan kadya wong leledhang, peparabe Nabi Khidir, pan tanpa sangkan, ngandika tetanyaris.

11. Syeh Malaya apa ta sedyanira, prapteng enggone iki, apa sedya nira dene sepi kewala, tan ana kang sarwo bukti, myang sarwo boga, miwah busana sepi.

12. Amung godhong aking yen ana kaleyang, tiba ingarsa mami, iku kang sun pangan, yen ora-ora nana, garjita tyas sira myarsi, Kanjeng Susunan, ngungun duk amiyarsi. 

13. nabi ningrat ngandika mring kang prapta, putu ing kene iki, akeh panca baya, yen nora etoh jiwa, mangsa tumekaha ugi, ing kene mapan, sekalir padha merih.

14. Ngegungaken ciptanira maksih kurang, nora ageman pati, sabda kaluhuran, dene mangsa anaha, keweran tyas Sang Kaswasih, ing sahurira dene tan wruh ing gati.

15. dadya alon atur ira Syeh Melaya, mangsa borong Sang Yogi, Sang Wiku lingira, apan ta sira uga, kasmaran hidayat ullih, wekasan ningrat, meloke ing saiki.

16. Anglakoni pituduhe guru nira, Sunan Benang Sang Yogi, tuduh marang sira, kinen ning negri Mekah, pan arsa myang munggah kaji, mulane nyawa, angel pratingkah urip.

17. Aja lunga yen tan wruh kang pinaranan, lan aja mangan ugi, yen tan wruh rasanya, rasane kang pinangan, aja nganggo-anggo ugi, yen durung wruha arane busana di.

18. Witing weruh atakono pada jalma, lawan tetiron nenggih, dadi lan tumandhang, mengkono ing agesang, ana jugul nganggo-anggo ugi, yen durung wruha arane busana di.

19. Lamun kuning den anggep kencana mulya, mangkono ing ngabekti, pernahe kang sinembah, Syek Melaya duk miyarsi, ndeku norraga, dene Sang Wiku sidik.

20. Sarwi sandika ing atur ira, Syeh Melaya minta sih, anuwun jinatenan, sinten ta aran tuan, dene mriki peribadi, Sang Pujuningrat, Hya ingsun Nabi Kihidzir.

21. Atur sembah pukulun nuwun jinatenan,pun patik nuwun asih, ulun inggih datan, wruh puruhiteng badan, sasat satoning wanadri, tan mantramantra, waspadeng badan suci.

22. Lang lung mudha punggung cinacad ing jagad, keksi-keksi ning bumi, engganing curiga, ulun tanpa warangka, wecana kang tanpa siring, nyata ngandika, manis sang Nabi Khidir.

“SANG NABI KHIDIR”

PUPUH IV

DHANDHANGGULA

1. Lamun sira munggah kaji, maring Mekah thuke ana apa, hya Mekah pan tilas bae, Nabi Ibrahim kruhun, ingkang yasa kang ponang mesjid, miwah tilase ka’bah, kang arupa watu, gumantung tanpa centhrlan, apa iku kang sedya sira bekteni, dadi mangan brahala.

2. Iya kaya idhepe wong kapir, dene iya esmu ngangka-angka, trus madhep mring brahalane, nadyan wus haji iku, yen tan weruh paraning kaji, ka’bah pan dudu lemah, kayu watu dudu, margone tan kanggo lunga, mring ka’bah yen arsa wruh ing ka’bah jati, jati iman hidayat.

3. Lahgita mara Syeh Melaya aglis, amanjinga guwa garbaning wang, Syeh Melaya kaget tyase, Dadya metu gumuyu, Pan angguguk turira aris, saking pundi marganya, kawula geng luhur, antawis mangsa sedhenga, saking pundhi marganing gen kula manjing, dening buntet kewala.

4. Nabi Khidir angandika ris, gedhe endhi sira lawan jagad, kabeh iki sak isine, alas samudra gunung, nora sesak ing garba mami, tan sesak lumebewa, ing jro garba ningsun, Syeh Melaya duk miarsa, langkung ajrih kumel sandika tur neki, ningleng ma’bitingrat.

5. Iki dalan talingan iki, Syeh Melaya manjing sigra-sigra, wus prapta jero garbane, andalu samudra gung, tanpa tepi nglangut lumaris, liyep adoh katingal, Nabi Khidir nguwuh, eh apa katon ing sira, dyan umatur Syeh Melaya inggih tebih, tan wonten kang katingal.

6. Awang uwung kang kula lampahi, uwung-uwung tebih tan katingal, ulun saparan parane, tan mulat ing lor kidul, kulon wetan datan udani, ngandhap ing luhur ngarsa, kalawan ing pungkur, kawula mboten uninga, langkung bingung Nabi Khidir ngandikaris, aja maras tyasira.

7. Byar katingal madhep Nabi Khidir, Syeh Melaya Jeng nabi kawangwang, umancur katon cahyane, nalika wruh lor kidul, wetan kilen sampun kaheksi, nginggil miwah ing ngandhap, pan sampun kadulu, lawan andulu baskara, eca tyase dene Jeng Nabi kaheksi, aning jagat walikan.

8. Kanjeng Nabi Khidir ngandika ris, aja lumaku andeduluwa, apa katon ing dheweke Syeh Melaya umatur, wonten werni kawan perkawis, katingal ing kawula, sedaya puniku, sampun datan katingalan, anamung sekawan perkawis kaheksi, ireng bang kuning pethak.

9. Angandika Kanjeng Nabi Khidir, ingkang dihin sira anon cahya, gumawang tan wruh arane, panca maya puniku, sejatine teyas sayekti, pangarepe sarira, Pancasonya iku, ingaranan muka sipat, ingkang nuntun maring sifat kang linuwih, yeku asline sipat.

10. Maka tinuta aja lumaris, awatana rupa aja samar, kuwasane tyas empane, ngingaling tyas puniku anengeri maring sejati, eca tyas Syeh Melaya, duk miyarsa wuwus, lagiya medhep tyas sumringah, dene ingkang kuning abang ireng putih, yeku durga manik tyas.

11. Pan isining jagad amepeki, iya iku kang telung prakara, pamurunge laku kabeh, kang bisa pisah iku yekti bisa amoring ghaib, iku mungsuhe tapa, ati kang tetelu, ireng abang kuning samya, angadhangi cipta karsa kang lestari, pamore Sukma Mulya.

12. Lamun ora kawileting katri, sida nama sirnane sarira, lestari ing panunggale, poma den awas emut, dergama kang munggeng ing ngati, pangawasane weruha, wiji wijenipun, kang ireng luwih prakosa, panggawene serengen sebarang runtik, dursila angambra-ambra.

13. Iya iku ati kang ngedhangi, ambuntoni marang kabecikan, kang ireng iku karyane, dene kang abang iku, iya tudhuh nepsu tan becik, sakabehe pepinginan, metu saking iku, panas baran papinginan, ambuntoni maring ati ingkang ening, maring ing kawekasan.

14. Dene iya ingkang rupa kuning, kuwasane neng gulang sebarang, cipta kang becik dadine, panggawe amrih hayu, ati kuning ingkang ngadhangi, mung panggawe pan rusak, linantur jinurung, mung kang putih iku nyata, ati enteng mung suci tan ika iki, prawira ing karaharjan.

15. Amung iku kang bisa nampani, mring syahide sejatine rupa, nampani nugrahan nggone, ingkang bisa tumanduk, kang lestari pamore kapti, iku mungsuhe tiga, tur sereng gung ngagung, balane ingkang tetiga, iku putih tanpa rewang mung sawiji, mila ngagung kasoran.

16. Lamun bisa iya nyembadani, mring sasuker kang telung prekara, sida ing kana pamore, tanpa tuduhan iku, ing pamore kawula Gusti, Syeh Melaya miharsa, sengkut pamrihipun, sangsaya birahi nira, iya maring kawuwusing ingahurip, sampurnaning panunggal.

17. Sirna patang prakara na malih, urip siji wewolu warnanya, Syeh Melaya lon ature, punapa wastanipun, urip siji wewolu warni, pundi ingkang sanyata, urup kang satuhu, wonten kadi retna muncar, wonten kadi maya-maya ngebati, wonten abra markata.

18. Marbudengrat Nabi Khidir angling, iya iku sejatine tunggal, sarira marta tegese, iya aneng sireku, tuwin iya isining bumi, ginambar angga nira, lawan jagad agung, jagad cilik tan prabeda, purwane ngalor kulon kidul puniki, wetan ing luhur ngandhap. 

19. Miwah ireng abang kuning putih, iya iku panguripaning bawana, jagad cilik jagad gedhe, pan padha isenipun, tinimbang keneng sira iki,yen ilang warna ingkang, jagad kabeh suwung, sesukere datan ana, kinumpulken marang rupa kang sawiji, tan kakung tan wanodya. 

20. Kadi ta wangunana puniki, kang asawang peputeran danta, tak pyo dulunen kiye, Syeh Melaya andulu, kang kadya puteran gadhing, cahya mancur gumilang, neneja ngenguwung, punapa inggih puniku, rupaning dzat kang pinerih pun ulati kang sejatining rupa.

21. Nabi Khidir angandika aris, iku dudu ingkang sira sedya, kang mumpuni ambeg kabeh, tan kena sira dulu, tanpa rupa datan pawarni, tan gatra tan satmata, iya tanpa dunung, mung dumunung mring kang awas, mung sasmita aneng jagad angebaki, dinumuk datan kena.

22. Dene iku kang sira tingali, kang sawang peputeran denta ingkang, gumilang gilang cahyane, angkara kang murub, Sang Permana arane iki, uripe kang sarira, permana puniku, tunggal ana ing sarira, nanging datan melu suka lan prihatin, panggone aneng raga.

23. Datan melu suka lan prihatin, iya nora melu lara lapa, ye iku pisaha anggone, raga kari ngalumpruk, yekti lungkrah badanireki, ya iku kang kuwasa, nandhang rasanipun, inguripan dening sukma, iya iku sinusih anandhang urip, ngaken rahasya ningrat.

24. Hya iku sinandhangken mring sireki, nanging kadya simbaring kakywan, aneng hing raga enggone, uripe permaneku, inguripan sukma linuwih, misesa ing sarira, permana puniku, yen mati melu palaswan, yen lamun ilang sukmane slira urip nuli urip sukma kang ana.

25. Sirna iku iya kang pianggih, uriping sukma ingkang anyata, ingkang liwatan umpamane, lir rasane tumuwuh, permana kang amir sadhani, tuhu tunggal pinangka, jinaten puniku, umatur Syeh Melaya, ingkang pundi wernine ingkang sayekti, Nabi Khidir ngendika.

26. Nora kena yeku yen sira prih, ing kahanane semat-mata, gampang angel pirantine, Syeh Melaya umatur, kula nyuwun pamejang malih, inggih kedah uninga, babar pisanipun, pun patik ngaturaken pejah, ambengana angen-angen ingkang pesthi, sampuna nuwas ngantiya.

PUPUH V

KINANTHI

1. Nabi Khidir rum, wor perlambang esmu neki, umpamane wong rerasan, loting kang adi pantesing, kang loting bumbu sastnya, wor rahsa karasa suci.

2. Nurbuat kang rahsa iku, sejatine rahsa iki, duk ana ing sifat jamal, Johar awal yen wus mijil, Johar akhir wus dewasa, kang awal rahsa sejati.

3. Kang Johar akhir puniku, sawujud sak pati urip, johar duk sawujud tunggal, rahsa tunggal urip tunggil, tunggal lawan johar awal, kang johar akhir puniki.

4. Sawujud sagesang lampus, sapolahe johar akhir, salamine anarima, kang johar batin puniki, kang pinuji kang sinembah hya iku Allah sejati.

5. Nora nana roro iku, sira iku nuqod ghaib, nuqod ghaib duk ing kuna, nora sarta nora mati, temene nuqod punika, ghoib iku jeneng reki.

6. Wus tumiba neqdu iku duk mahune urip, tinarik alip dadinya, alid iku jisim latip, sejatine ananira, neqdu iku denarani.

7. Johar jati iya iku, jenengira iku urip, syahadat jati urip ira, ingaranan getih urip, getih urip ingaranan, Rasulullah rasa jati.

8. Syahadat jati getih, rasa jatining dzat sami, Jabrail Muhammad Allah, telune kapate iki, getih urip arannira, tingalana nyawang mati.

9. Apa ana getihipun, getih iku ilang neki, ilange awor lan sukma, sukma ilang ya ananging, padha ana alip ika, ngaranan ruh idhofi.

10. Jisim latif jatenipun, kang ingaranan jisim latip, jisim angling duk ing kuna alip winastanan angling, alip iku tanpa netra, tan angucap tan miyarsi.

11. Tanpa karsa tan andulu, iya iku ingkang alip, alip tiba ing neqdunya, norane anane dadi, alip iku jinabaran, pan ruh idlofi Dzatullih.

12. Wus kapeca sedaya wus, ruh idhofi gagetining, dzat sejati alip ika, jabar lan jere puniki, aneng johar alip ika, arane kalam birahi.

13. Birahi ananereku, aranira Allah jati, tanana kalih tetiga, sapa wruha yen wus dadi, ingsun weruh pesti nora, ngarani namanireki.

14. Sipat jamal ta puniku, ingkang kinen angarani, pepakane ana ika, akon ngarani puniki, iya Allah angandika, mring Muhammad kang kekasih.

15. Yen tanana sira iku, ingsun tanana ngarani, mung sira ngarani ing wang, dene tunggal lan sireki iya Ingsun iya sira, aranira aran mami.

16. Hannerehken sira iku, apa sira terbuka ning, araningsun iya sira, kang sawujud lawan mami, deningsun semjen lan sira, pesthine nora ngarani.

17. Aranira araningsun, apan sira iku uwis, ing donya lawan akkherat, sira iki gegentining Muhammadar rasulullah, nabiyullah ya ilahi.

18. Pertandhane Allah iku, aneng sira dipun eling, jabar jere alip ika, alip iku pese reki, budi jati aranira, ilang budi sajroning.

19. Kang micareku, angendhoraken birahi, karo dudu karo iya, ya iku kang johar budi, iku aran budi iman, alip tiba neqdu pesthi.

20. Sejatine alip iku, srwo nora dora neki, kang alip iku namanya, nora nipun ana keki, alip adi aranira, kang asih ananireki.

21. Johar awal ananipun, kang johar kahanan jati, tinja junub lan jinabat, johar awal ganda neki, iku tiba ing neqtunya, norane sajroning urip.

22. Urip jroning johar iku, urip mati sajroning, iya aneng johar awal, pagene sholat sireki, ya ana ing ndalem ndonya, purwane sholat puniki.

23. Den kawangwang maring neqdu, ghoib aneng sira iki, pagene ya ngadeg sira, sidhakep marwasa wening, sedhakep tunggal kahanan, tunggal sapari polah neki.

24. Pangucap nunggal sireku, wedale rukuk tumuli, kerasa duka lan cipta, tumetes banyu kang wening, ning urip ruh sekalirnya, rahsa iman saderahi.

25. Kang saderah ananipun, pagene sujud neng bumi, paran dadi duk wahunya, cahya ingkang sasmitaning, ya iku semune rupa, semurupeku sejati.

26. Kang agama dunungipun, iya ingkang bumi langit, ingkang ananira nika, sirnaning dunya kang ati, iya iku atenira, kang sujud aneng ing bumi.

27. Pagene linggih amangu, angawang anguwung den panggih, jatine iku tan ana, pangeran iku sejati, yeku kawula jatinya, dudu Allah sira iki.

28. Lan Muhammad iya dudu, patemon rahsa sejati, ingkang rahsa dudu rahsa, ya Allah Muhammad ciri, iya kawulane haram, lamun puasaha iki. 

29. Lan haram kawulanipun, lamuna sidqoha iki, lan kawulanipun haram, iya yen munggaha Hajji, lawan kawulaning haram, lamuna sholata iki.

30. Surya nora wulanipun, norane dadi cahyeki, pan hidayat imanira, tauhid panembah reki, makrifat pangawruh kita, ya ru’yat minangka seksi.

31. Den tingali sipatipun, sipate Allah sejati, kang asli aslining Allah, ya Allah-Allah kang urip, den af’ale iya Allah, yeku duk jumeneng ru’yati.

32. Yen urip selawasipun, ru’yat jeneng khoiroti, makrifat jeneng ing donya, johar awal khoiroti, iya uwis jenengira, yeku pangasan kamil.

33. Insan kamil dzatullahu, sejatine nuqod ghoib, iya dzat sabenerira, sipatullah dzatullahi, insan kamil jenengengira, anane Allah puniki.

34. Dene kendhih jenengipun, nuqod ghoib insan kamil, iya sejatine nora, yeku aran puji budi, budi iku urip ira, lawan nyawa iku urip.

35. sarta lawan badanipun, aran badan Muhammadi, kang antuk urip sampurna, Syeh Melaya matur aris, mila mat keneng neraka, nuwun pawarta sejati.

36. Nabi Khidir ngandika rum, eh Melaya lire iki, nraka jasmani kang ana, jrone neraka ya iki, kang tan weruh Nabiyullah, ruh kang tan kena ing pati.

37. Ruh jasmani uripipun, samilan kewan puniki, iku kang aneng neraka, kang nepsu pingile iblis, yen nepsune dipun umbar, tan anut maring Hyang Widi.

38. Ngendelaken ngilmunipun, tan weruh Adam Nabi, yeku yeku aran iman tahdlat, umat kalebu jasmani, kawruh tanpa ika, kang nembah datan ningali.

39. Saya kapir tuhonipun, kang nembah kayu watuning, tan ketang apa ukumnya, kapiring kang jahanami, yeku ruh idhofi nama, ahyan syabitah ing nguni.

40. Ya cahya pan tegesipun, kang gumilang ning baresih, kang tansah kinawikanan, kang ingilo kang pinanggih, jroning pati aran Adam, idhofi sadurung neki.

41. Sirik ana wujudipun, ing panrimba ran johar ning, kapingneme johar awal, johar awal mutyara di, sesoca raga kumala, johar aran adi kapi.

42. Witing upama ping pitu, kang myarsa sabdaning gusti, ruh idhofi ta wujudnya, kang aneng dzate mutliqi, ruh sumendhe ing Dzatullah, ingaranan ruh idhofi.

43. Johar awal iya iku, kang ingaran sholat da’im, sholat da’im tan kalawan, met toya wudhlu khadasi, sholat batin sabenernya, mangan turu syahwat ngising.

44. Iya dadi sholatipun, af’ale dadi pepuji, johar wau kumpul tunggal, sasuker ananing widi, anane – anane Allah, den kendheh anane nguni.

45. Lir kelir lan wayangipun, wayang tan ngawruhi kelir, hiya junub sunar-awedya, kang resik jisim mireki, hiya Muhammad badan Allah, Muhammad tan ana keri.

46. Hidayat pan imanipun, gagentenira Hyang Widi, ingaranan Rasulullah, Muhammad kang badan mukmin, ruh mukmin apandukiya, ruh idhofi iman neki.

47. Iman maksum wastanipun, kang antuk panutan jati, pan mangkono kawruhira, yen nora urip pireki, iku padha lawan kewan, yen tan wruh wuwus kang riyin.

48. Mengku iku nora wurung, tan weruh selami reki, yaiku pati kesasar, kupur kapir badan neki, dene wus wruh ujar ika, sakeh warana ngawruhi.

49. Pangeran tan ana telu, panutan Muhammadinil, pan sejatine wong kufar, kapire patang pedhati, ewuh tanpa panganutan, feqir parek kufur kafir.

50. Feqir parek lawan kufur, krana nira ingkang feqir, wuta tuli datan ana, suwarga neraka iki, feqir tan parek pangeran, tan ana wujude iki.

51. Tan anembah pujinipun, krana nira feqir kadi, hya ingkang feqir dzatullah, iku jatine Hyang Widi, patine feqir manungsa, pesthine Allah pribadi.

52. Iya yen dzatullah iku, iya anane kang feqir, ruh idhofi aran iman, ruh idhofi tunggal kang wit, iman tauhid aranira, ya Allah ya Muhammadi.

53. Taukhid hidayat sireku, tunggal lawan sang Hyang Widi, tunggal sira lawan Allah, uga donya uga akhir, ya rumangsana pangeran, ya Allah ana nireki.

54. Ruh idhofi sireku, makrifat ya den arani, uripe ingaranan Syahadat, urip tunggil jroning urip sujud rukuk pangasonya, rukuk pamore Hyang Widi.

55. Sekarat tanana nyamur, ja melu sira wedi, lan ja melu-melu Allah, iku aran sakaratil, ruh idhofi mati tanana, urip mati urip.

56. Den rumangsa ana neku, uripe Allah puniki, yeku urip kene-kana, sastra lip gurokna kaki, jabar jer pese uninganya, ingkang weruh kafir syirik.

57. Satuhune iya iku, kang tan wruh ing araneki, kang sholat sipat pangeran, Prabete kawula gusti, kang sholat jatine raga, hya kang sholat iman urip.

58. Datan nyawa huripipun, lam tamsyur iya af’aling, sholate purba wisesa, yektine kawula gusti, iku jatine Hyang Sukma, ruh idhofi taning mukmin.

59. Sagung ruh astanipun, ya ana ing ruh idhofi sipat jamal, kahelokane dzatullah, ruh idhofi jeneng maqam, kang kubur Rosulullahi.

60. Sarat jisim latif iku, tesih rip tan keneng pati, tejane kang ruh punika, tanpa jasad dhingdhing ari, sasmitane sifat jamal, sifat jamal sasmitaning.

61. Johar awal mayit iku, sasmita sirna ananing, ya iku kang pati padha, mangkono yen wis mati, donya urip ing akhirat, tlung dina perkara dadi.

62. Saking bapa saking babu, Ba pangeran tunggal katri, yeku sasmita tlung dina, kang titipan pitung ari, mulih iku kang titipan, titipan kadi ing nguni.

63. Pan taukhid makrifatipun, titipan sedasa katri, iku iya kang titipan, semune kang pitung ari, yen angis metokaken toya, sing cipta netra yekurip. 

64. Lir duk uninge saking nur, king cahya pinangka neki, iku semune karuna, dene mengku iki sami, sira mati sun kelangan, mati sirna ngawandesi.

65. Kadi pundi semonipun, sami wrasta ing sakehing, Allah Muhammad pan tunggal, nyatus tunggal wujud neki, sasmita oleh ing cahya, cahyane Muhammad jati.

66. Tunggal karo yen manuwun, ruh jasad ilang sajroning, pangayune sewu dina, nora ana ingkang keri, olihe sampun sampurna, sampurna kaya duk uning.

67. Syeh Melaya trang tyasipun, miyarsa weling ngireki, ing guru Syeh Mahyuningrat, pan remen tan purun mijil, neng jero garba tur sembah, wuwuse lir madu gendhis.

PUPUH VI

DHANHANGGULA

1. Yeng mekaten kula mboten mijil, sampun eca ning ngriki kewala, mboten wonten sengsarane, tan niyat mangan turu, mboten arip mboten angelih, mboten rasa kangelan, tan ngeres tan linu, amung nikmat lan munfangat, Nabi Khidir lingira iku tan keni, yen nora lan antaka.

2. Sang saya sih mring jeng Nabi Khidir, marang kaswasih ingkang panedha, lah iya den awas bae, mring pamurunging laku, aja ana sirakaremi, den bener den waspada, ing anggep pireku, yen wis kasikep ing sira, aja humung den anggo parah yen anglir, yeku reh pepingitan.

3. Nora kena yen sira rasani, lan sesama samaning manungsa, yen nora lan nugrahane, yen nana nedya padu, angrasani rerasan iki, yen teka kalahana, ja nganti kabanjur, ja ngadekaken sarira, aywa kraket marang wisayaning ngaurip, balik sikepan uga.

4. Kawisayan kang marang ing pati, den kahasta pamanthenging cipta, rupa ingkang sabenere, senengker buwaneku, urip datan ana nguripi, datan antara mangsa, iya ananipun, pan wus ana sarira, tuhu tunggal sejene lawan sireki, tan kena pisahenna.

5. Datan weneh sangkanira uni, tunggal sapakertining buwana, pan tuhu pamiharsane, wus ana ing sireku, pamirsane sukma sejati, iya tan klawan karna, ing panggulanipun, iya tan kalawan netra, karnanira netranira kang kinardi, ana anenging sira.

6. Dhohire sukma wus na sireki, bathinira kang ana ing sukma. Hiya mangkene teterape, kadya wreksa tinutu, ananing kang kukusing geni, sarta kalawan wreksa, lir toya lan alun, kadya minyak aneng pohan, raganira ing reh obah lawan mosik, iya lawan Hyang Sukma.

7. Yen wruh pamore kawula Gusti, sarta sukma kang sinedya ana, den wertani sira anggone, lir wayang sariraku, saking dhalang solahe ringgit, mangka panggunge jagad, kelir badanipun, amolah lamun pinolah, sak solahe kumedhep miharsa neki, tumindak lan pangucap.

8. Kang wisesa amisesa sami, datan antara pamore karsa, jer tanpa rowa rupane, wus ana ing sireku, umpamane pahesan jati, ingkang ngilo Hyang Sukma, wayangan puniku, kang ana sajrone kaca, iya sira jenenge manungsa jati, rupa sajrone kaca.

9. Luwih ageng kalepasan iki, lawan jagad ageng kalepasan, kalawan luwih lembute, salembute banyu, apan lembut kamuksan iki, liring lembut alitnya, sa aliting tengu, pan maksih alit kamuksan liring luwih amisesa ing sakelir, lire lembut alitnya.

10. Bisa nukma ing agal alit, kalimputan kabeh kang rumangkang, gumremet tanpa bedane, kaluwihan satuhu, luwih iya desra nampani, tan kena ngendelena, hing warah lan euruk, den sanget panguswanira, badanira wasuhen nggenira ngungkin, wruha rungsite tingkah.

11. Wuruk iku pan minangka wiji, kang winuruk umpamane papan, poma kacang lan kedhele, yen sinebar ing watu, yen watune datan pasiti, kudanan kapanasan, yekti nora thukul, lamun sira wiceksana, ningalira sirnakna tingalireki, dadya tingal sukmasa.

12. Rupanira swaraning ugi, ulihna marang kang duwe swara, jer sira angaku bae, selisih kang satuhu, nanging aja sira duweni, pekareman kang liyan, mung marang Hyang Agung, dadine angraga sukma, obah usikira wus dadi sawiji, nywarara anggepira.

13. Yen dadiya anggepira yekti, yen nrasaha rara meksih was-was, kena ing rengu yektine, yen wus sawiji sawujud, sakrenteging tyas sireki, apa ingkang cinipta ana, kang sinedya rawuh, wus kawengku aneng sira, jagad kabeh jer sira minangka yekti, gegenti den asagah.

14. Yen wus mudheng pratingkah puniki, den awingit sarta sabah-sabab, sabab amor pangakone, nanging ngibaratipun, ing sakedhap tan kena lali, dhohire sasabana, kawruh patang dapur, padha anggepen sedaya, kalimane kang siji iku premati, kanggo ing kana-kana.

15. Liring mati sajroning ngahurip, iya urip sajroning pejah, urip bae selawase, kang mati nepsu iku, badan dhohir ingkang nglakoni, katampan badan kang nyata, pamore sawujud, pagene ngrasa matiya, Syeh Melaya den padhang sira nampani, wahyu prapta nugraha.

16. Lir sasngka katerangan riris, praptaning wahyu apan nirmala, sumilak ilang regede, angling malih nulya rum, Nabi Khidir manis aririh, tan ana kang pinaran, kabeh wus kawengku, tanana ingulatana, kaprawiran kadigjayan wus kawuri, kabeh rehing ngayuda.

17. Telas wulangnya jeng Nabi Khidir, Syeh Melaya ing tiyas keweran, weruh ing namane dhewe, hardaning tyas pan wus muluk, tanpa elar anjajah batin, sawengkone jagad raya, angga wus kawengku, mentes sak matining basa, sahinggane sekar maksih kudhup lami, mangke mekar ambabar.

18. Wuwuh lan gandanireki, wus kena kang pancaretna nulya, kinen medal sing hargane, pan sampun medal gupuh, angulihi alame lami, Nabi Khidir ngandika, Melaya sireku, wis tinarima Hyang Sukma, lulus saking gandane kasturi jati, pepanasing tyas sirna.

19. Wus leksana salekering bumi, ujar sira wruh pitakonira liring wardaya malane, den mantep panrimeku, dipun kadi ngangge sutradi, mayamayaka sarira, reh kang sarwa alus, sinukma masingemasan, Harja satya sinatya manik memanik, wruh pakenak ing tingkah.

20. Dipun alus budenira iki, wernaning dyah kita eki sumekar, kasturi jati namane, pratandha datan kerup, hing pangawikan manah deng lungit, ngongkabana kabisan, kawruh nyawa kliru, miwah iku nata nira, busanane kawilet tuliya sari, ya destar nyampingira.

21. Mangka pangemut katon ing nguni, mati duk aneng jro garbaning wang, cahya kawang-kawang dheweke, kang abang kuning iku, pamurunge laku ngadhangi, ya kang putih kang tengah, sidane pangaku, klima iku den waspada, den kahasta sanalika ajalali, den tuhu ambekira.

22. Saking marmeng sun karya ling aling, pambengkase sum’ah jabariyah, den esthi siyang dalune, pan kathah nggen sun weruh, pratingkahe para maharsi, kang padha kaluputan, hing pangeguhipun, pangucaping kawruh ira, wus abener wekansan mati adadi, kawilet ing trap trapan.

23. Ana ingkang adadi ing peksi, amung mulih pencokan kewala, kayu kang becik warnane, arsa aneng nagasantun, ana tanjung ana waringin, temah ing pinggir pasar, engkuk mangkruk-mangkruk, angungkuli wong sapasar, pindha kamukten sepele kang pinurih, kasasar ambelasar.

24. Ana ingkang anitis paraji, sugih brana miwah sugih garwa, ana kang nitis putrane, putra kang arsa mengku, karesmene wong siji-siji, samiya tuk kaluwihan, ing panitisipun, yen mengkuha jeneng ing wang, durung harsa amangga-amrih pribadi, sadyaku ingaranan.

25. Tataning wada kang datan pesthi, durung jumeneng jalma utama, ingkang mangkono anggepe, pangrasane anemu, suka sugih lan wruh ing yekti, yen nuli nemu duka, kabanjur kalantur, sak nggone nitis kewala, tanpa wekas kangelan tan nemu kasil, tan bisa babar pisan.

26. Yen luputa anyakra bawani, apa karemane aneng donya, ing pati marang tibane, ing kono karemipun, nora kuat panyanggi pati, keron tan kasamaran, milah wawor sambu, abote oleh kamulyan, nora kena toleh maring anak rabi, sajrone wruh wekasan.

27. Yen luputa pitakone bumi, luhung sira aja dadi jalma, satogampang pretikele, sirnane tanpa tutur, yen wis sira benering kapti, langgeng tanpa kerana, hangga buwaneku, humeneng tan dadi sela, eningira iya nora dadi warih, werta tanpa tuduhan.

28. Ling ning pandhita anenakapi, ingkang muksa inggih karsa nira, anjungkung kasutapane, nyana kena den angkuh, tanpa tuduh mung tapa neki, tan mawi puruhita, suwung nguwung-uwung, mung kaciptanira nika, durung antuk wuruk pratikele urip, pangukuh ngaya wara.

29. Tapa nira nganti kuru aking, wus mangkana dennya mrih wekasan, datanpa tutur sirnane, kematengan tapa wus, dene pratikel kang ngaluwih, tapa iku minangka, reragi panemu, ngilmu kang minangka ulam, tapa tanpa ngilmu iya nora dadi, yen ngilmu tanpa tapa.

30. Jeplang-jeplang nora wurung dadi, asli nora wedhar hing trapnya, kacegah agung bejane, yekti ta dhadhanipun, apan akeh pandhita sandi, wuruke sinatengah, mring shohabatipun, sobate landhep priyangga, kang linempit winedhar raose nuli, ngaturaken gurunira.

31. Pamudhare mung grahita neki, nguni uni durung mambu warah, saking tan eco raose, matur ing gurunipun, langkung ngungun tumut nganggepi, sinasmaha kelawan, pandhita gung agung, wus pesthi anggepe nyata, iku wahyu nugraha dhawuh pribadi, sobat ingaken anak.

32. Sinungga sungga agung tinari, mering guru yen wus arsa mejang, tan tebih sanding enggone, sobat katemah ing guru, guru dadi sobating bating, lepasing panggrahita, nanduk sarwa wahyu, yeku utama kalihnya, guru sobat kalihe sami ngudani, satengah kang pandhita.

33. Kudu tinut sak ujare iki, dene lumakua sinembah, nengt pucuk gunung enggone, swaranira anguwuh, angebeki pertapaneki, yen ana wong amarak, wekase berudul, lir gong beri kang tinembang, pan kumarampyang binuka kang tanpa isi, tuna kang puruhita.

34. Aja kaya mengkono ngahurip, dipun kadi wayang, kiuudang aneng enggone, blincongipun, ngibarate panggungireki, damare ditya wulan, kelir alam suwung, ingkang nengga cipta keboh bumi tetepe adege ringgit, sinangga maring nanggap.

35. Kang ananggap aneng dalem puri, datan den usik olah sakersa, Hyang Premana dhedhalange, wayang pengadekipun, ana ngalor ngidul tuwin, yeku ngulon lan wetan, sliring solahipun, pinolahaken ing dhalang, yen lumaku linakokken kabeh iki, linabehken hing dhalang.

36. Pangucape ngucapaken ugi, yen kumecap ilate, anutur-nuturake, sakarsa karsanipun, kang anonton tinoleh sami, tinonaken ing dhalang, kang ananggapiku, sajege mangsa weruha, tanpa rupa kang ananggap neng jro puri, tanpa werna Hyang Sukma.

37. Hyang premana denira angringgit, ngucapaken hing sarira nira, tanpa awas sesamane, wimbuh pan ora tumut, hing sarira upamaneki, kang miyak munggeng pohan, geni munggeng kayu, anderpi tan katedah, angelir pintaka ing kayu panggerit, landhesan sami wreksa.

38. Panggeriting polah dening angin, gesenging kayu kukusnya medal, datan antara genine, geni kelawan kukus, saking kayu wijile neki, purwa eling duk kala, mula-mulanipun, kabeh iki kang gumelar, saking ghoib manungsa tinitah luwih apan ingaken rahsa.

39. Mulya dhewe saking kang dumadi, aja mengeng ciptanira tunggal, Tunggal sapari bawane, isine buwaneku, nganggep siji manungsa jati, mengku sagung kahanan, hing manungsa iku, kawisesane satunggal, panukmane salire jagad dumadi, tekad kang wus sampurna.

40. Lahya uwis Syeh Melaya aglis, baliya marang Pulo Jawa, pan sira uga jatine, Syeh Melaya agupuh, nembah matur angasih asih, aran kalingga murda, amba setya tuhu, Nabi Khidir nulya sirna, Syeh Melaya katon aneng jeladri, datan nrasa neng toya.

41. Syeh Melaya sanget pangasweki, ing pengete guru kang sampurna, pan sanget eling elinge, hardaning tyas amengku, isining rat kajajah batin, mantep premati basa, kaeruh tan kaliru, sinukma mas ingemasan, lulus saking badane kasturi jati, pepanase tyas sirna.

42. Wus mangkono Syeh Melaya mulih, wus tan mengeng ing batin gunmawang, nora pangling sarirane, panuksmaning sawujud, nanging dhohir sasat paningit, reh sarehing satriyan, linakon winengku, pamurwane jagad raya, pan wus ngagem batine nora anilih, lir sato lan rimbagan.

43. Wus tanana ngahurip, dennya tampa ing guru wisiknya, tanana samarsamare, wisiking gurunipun, wus tamat karegem aneng ati, nastiti kang angiman, angestokken guru, sarta lan kecaping rahsa, pan dinadar ing nala suci awening, nyata lamun nugraha.

44. Temene ingkang guru sayekti, kang wus sirna jasade tanana, kagiwang ana nalane, wus tumrap walinipun, dene sanggya sukering ati, padhang dunya akherat, wus resik atemu, sukci langgeng pan wus murah, mulya suka ing sapari polah neki, pana tanpa kerana.

45. Pan wus panakacipta ning wangsit, tan asamar hing pati kacipta, wus samar ing waragane, marga ing pati luhung, kang sinelir maring Hyang Widi, tanana rasa rumangsa, rahsa kadi iku, sirnane tinggal punika, pan wus sirna alanggeng sukci mulyadi, mulya kadi duk kuna.

46. Nora samar sejatine pati, kang rumekseng pejah ing sekala, tan rumangsa hing pejahe, ingkang rusak ing nepsu, raga sukma kerta negari, suka mulya merdika, wus tumraping kayun, jumeneng ing purba nira, padha bersih langgeng suci wus weradin, wus wruh sirnaning tunggal.

47. Datan samar satibane pati, kang sampurna kang sinelir ika, tanana keksi wujude, kasampurnan puniku, pan wus karta negara singgih, anir nakkenriku, alam pepitu wus sirna, pan wus bersih sirnane alam puniki, tunggale ibaraha.

48. Ratuning alam pan wus kahesti, abirawa wastane punika, alam nenem iku lire, sirna wetan puniku, lawan kulon kidul lor iki, ing luhur lawan ngandhap, miwah kayu watu, tuwin bumi alit ika, ngawang nguwung kumandhang ing angin warih, hya mung alam dahana.

49. Surya candra alam puniki, tiga likur alam panasaran, dene iku anyar kabeh, pan sami qodimipun, Syeh Melaya pan nora  pangling, yen iku penasaran, kang jati pang sampun, ratuning alam sedaya, kang nirmakken mung alam ambiyak iki, ambiyak mrik gundanya.

Lahirnya Sebuah Pengetahuan

 1. Pendekatan Non-Ilmiah

• Penemuan kebenaran secara kebetulan

Penemuan yang diperoleh tanpa rencana (tanpa perhitungkan lebih dahulu). Namun demikiantidak jaran perolehan kebenaran dengan cara ini banyak terjadi dan berguna.

• Penemuan kebenaran dengan “akal-akalan” (apriori murni)

Akal sehat merupakan serangkaian konsep yang dapat digunakan untuk menyimpulkan hal-hal yang benar. Tidak jarang kebenaran yang diperoleh dapat juga bisa menyesatkan

• Penemuan kebenaran secara intuitif

Kebenaran yang diperoleh melalui proses yang tidak disadari atau tidak diperkirakan lebih dahulu tanpa melalui suatu penalaran.

• Penemuan kebenaran melalui usaha coba-coba

Penemuan ini merupakan hasil usaha percobaan yang dilakukan berulang-ulang (trial and error) tanpa petunjuk pemecahan yang jelas

• Penemuan kebenaran melalui kewibawaan

Kebenaran didasarkan kepada reputasi kedudukan seseorang. Pendapat seseorang yang dianggap mempunyai kewibawaan dalam bidang tertentu akan diterima tanpa diuji lagi, walaupun sebenarnya kebenaran pendapat tersebut belum tentu terbukti.

• Penemuan kebenaran secara spekulatif

Merupakan tral and error yang lebih tinggi tarafnya. Dalam proses penemuannya digunakan pertimbangan sebagai panduan, walaupun pertimbangan yang digunakan kurang dipikirkan secara mendalam.

• Penemuan kebenaran melalui wahyu

Penemuan kebenaran didasarkan kepada wahyu sebagai pengetahuan yang disampaikan oleh Tuhan YME kepada manusia melalui Nabi-Nabi utusanNya sepanjang zaman.

2. Pendekatan Ilmiah

• Pendapat yang diperoleh dilaksanakan melalui penelitian yaitu suatu penelitian yang sistematis dan terkontrol berdasarkan fakta empiris
• Pendekatan ini disandarkan pada dua cara pokok yaitu rasio (deduktif) dan pengalaman (induktif)
• Jika dilakukan penelitian ulang sesuai dengan langkah dan kondisi yang sama akan diperoleh hasil yang konsisten

Referensi : Dr. Fahruddin Faiz, M. Ag

Tembang Pengelompokan Macam, Watak dan Guna

1 Mijil (Keluar, Lahir, Born In The World)
Watak : Asih, prihatin, pangajab
Kegunaan : Mulang tiyang ingkang nembe prihatin

2 Kinanthi
Watak : Seneng asih, kasmaran, rasa menanti
Kegunaan : Mituturi,pratelan tresna, gandrung

3 Sinom
Watak : Ethes, kenes, susah, trenyuh, luruh
Kegunaan : Mulang, nggambara Kenkalimpatan

4 Asmaradana
Watak : Trena, sedhih, sengsem, ingat kekasih
Kegunaan : Mahyaaken tresna, kasmaran

5 Dhandhanggula
Watak : Luwes, gembira, endah
Kegunaan : Kangge menapa kemawon cocok

6 Gambuh
Watak : Sumanak, sumedulur
Kegunaan : Mulang, mituturi

7 Maskumambang
Watak : Nelangsa, ngeres-eresi, sedhih
Kegunaan : Mahyaaken raos, panalangsa, sedhih

8 Durma
Watak : Keras, nepsu, semangat, tegang
Kegunaan : Tiyang nesu, perang

9 Pangkur
Watak : Sereng, nepsu, sereng
Kegunaan : Pitutur radi srengen

10 Megatruh
Watak : Prihatin, getun, keduwung, sedhih
Kegunaan : Cariyos sedhih, prihatin, nelangsa

11 Pocung
Watak : Sembrana, parikena
Kegunaan : Cangkriman, lelucon, guyon

12 Wirangrong
Watak : Wibawa
Kegunaan : Mahyaaken keagungan

13 Balabak
Watak : Sembrana, saenake, lucu
Kegunaan : Sembrono, geguyon

14 Girisa
Watak : Gagah, wibawa, wantiwanti
Kegunaan : Piwulang

15 Jurudemung
Watak : Kenes, kasmaran
Kegunaan : Cocok kangge mancing asmara

Pustaka :

Warsena, Tentrem. 2006. Tuntunan Sekar Macapat. Sukoharjo: Cendrawasih.

Kamus Sangsekerta Indonesia

A

aba : perintah; aba-aba : memberi perintah

abah : alat, perkakas; abah-abah, abahan : perkakas, alat-alat

abang : merah

abi : lebih, bagus, baik; abicara : santet; abicaraka : santet; abilasa : hawa nafsu; abimana : congkak, sombong; abimantrana : restu, berkah; abimata : 1 hormat; 2 bijaksana; abinawa:mengagumkan, terpuji; abipraya : cita-cita; abirama : selaras, serasi; abirawa : repot, menyusahkan; abirupa : cantik, indah; abisatya : teman setia, sahabat karib; abiséka : wisuda, penobatan; abiwada : penghargaan; abiwara : pelajaran; abiyasa : pandai, bijak

abra : berkilauan, gemerlapan

abur : terbang, melayang

acala : bukit, gunung

acara : acara; ngacarani : menyusun acara, menyambut

acitya : ilmu pengetahuan

ada : gagasan, prakarsa; ada-ada : memprakarsai, mempelopori

adaka : banteng

adamar : lampu, pelita, dian

adang : menanak nasi

adanu : sinar, cahaya

adara : penghormatan, pujian

adarma : mengabdi, berjuang

adas : nama tumbuhan obat; adas pula waras : jenis tumbuhan untuk jamu

adeg : berdiri, tegak; ngadeg : berdiri; adeg-adeg : 1 tongkat yang ditancapkan sebagai tanda; 2 tanda alenia dalam tulisan Jawa

adha : tangga

adhah : tempat, wadah

adhang : menunggu; ngadhang : menunggu, menghadang

adhep : hadap, menghadap; ngadhep, madhep : menghadap ke; madhep mantep : menghadap dengan mantap, niat yang kuat

adhi : adik

adhi-adhi : ketuban

adhik : adik

adhum : teduh, rindang

adi : cantik, indah; ngadi-adi : rewel, nakal, banyak tingkah; adibusana : pakaian yang indah; adidaya : lebih berkuasa; adigang : menyombongkan kekuatan; adiguna : menyombongkan kepandaian; adigung : menyombongkan kebesaran; adikara : berwibawa, berkuasa; adilaga : perang; adiluhung : agung, anggun, bernilai lebih; adiluwih : lebih; adimuka : penguasa, pembesar; adinegara : negara yang lebih baik; adipati : bupati, vatsal; adiraga : bersolek, berhias; adiraja : pemaaf, pemurah; adiwarna : jenis yang lebih baik; adiwignya : orang pandai

adil : imbang, rata; pengadilan : tempat pengadilan

aditya : matahari

adnyana : akal, pikiran

ados : bungkuk, buah yang kecil

adpada : sembah, bakti

adreng : ingin sekali

adres : hujan deras

adri : gunung

adu : adu

adus : mandi; adus jamas : mandi besar, keramas; adus getih : mandi darah, penuh luka; ngadusi : memandikan

adyaksa : jaksa

adyapi : berkuasa, berwenang

agama : pedoman, jalan, tuntunan hidup

agar : pusar

agel : tali

agem : 1 ikatan padi; 2 pakai; ngagem : memakai; ngugemi : memegang, mempedomani; ageman : pakaian, busana

ageng : besar, agung; ki ageng : pembesar, penguasa

aglis : cepat, lekas

agni : api

agnya : perintah; agnyana : pikiran

agra : pucuk, puncak

agrang : disandarkan; magrang, mlagrang : melintang, mengganggu jalan

agreng : lebat, deras, meriah

agul-agul : kebanggaan, pahlawan

aguna : berguna, bemanfaat; aguna kaya : kekayaan, harta benda

agung : 1 besar; 2 penuh

agus : bagus, tampan

aguyu : tertawa

agya : cepat, segera

agyat : 1 giat, rajin; 2 gemebyar

ahengkara : nafsu jahat, durhaka

ahingani : mumpuni, terpercaya

ahwaya : nama, asma

ajag : liar

ajang : piring

ajap : harapan, cita-cita; ngajab : berharap

ajar : 1 belajar; 2 brahmana; ajaran : 1 ajaran, ilmu yang diajarkan; 2 aliran; diajar : 1 diberi pelajaran; 2 dipukuli, diberi peringatan; ki ajar : guru, orang yang mengajar; kurang ajar : nakal, kurang ajar; ngajari : mengajari, mendidik; pelajaran : pelajaran, bahan yang diajarkan

ajeg : tetap, sama

ajeng : 1 mau; 2 ayu; majeng : maju

ajèr : melebur, mencair

aji : 1 raja; 2 ilmu, nilai, harga; aji-aji : ilmu kedigjayaan; aji jaya kawijayan : ilmu perang; aji panglimunan : ilmu menghilang; aji pengasihan : ilmu agar dicintai seseorang; ora aji : tidak berharga, tidak laku

ajil : jajan

ajir : 1 hancur; 2 patokan

ajrih : takut, cemas

aju : cepat, maju;

ajur : hancur, remuk; ajur mumur : hancur lebur

akal : akal, pikiran; akal bakal : asal gagasan

akalpa : barang indah, hiasan

akar : akar

akara : wujud, rupa

akasa : langit, angkasa

akèh : banyak

akep : dekap; ngakep : memeluk, mendekap

aki : kakek

akik : batu permata

aking : kurus kering

akral : hebat, kuat

akram : berkilauan, bercahaya

aksa : mata, penglihatan

aksama : ampunan, memaafkan; pangaksama : ampunan

aksamala : tasbih, tanda kesucian

aksara : abjad, huruf

aksatriya : kesatria

aksi : 1 mata, penglihatan; 2 tindakan

aku : aku, saya; ngaku : mengakui

akum : rendam, terendam

akur : rukun, cocok, sesuai

akwan : menyuruh, memerintahkan

akwayan : kawan, teman

akyan : mata, penglihatan

almanak : almanak, takwin

ala : jelek, buruk; alan-alan : segala hal yang buruk

alab : tergenang air; ngalab : mengambil; ngalab berkah : mengambil/ mencari berkah; ngalab nyaur : hutang dan membayar hutang

alad : nyalad, nyala api; ngalad-alad : menyala-nyala

alah : kalah; alah déné : walaupun begitu; alah nganggur : daripada tidak bekerja; alah ora : daripada tidak; alah silih : daripada menukar; ngalah : mengalah

alang : halangan, rintangan; alangan : halangan, rintangan; ngalang : melintang, malang : melintang, malang; alang ujur : malang mujur, malang melintang

alang-alang : jenis rumput, ilalang

alangen : bersenang-senang

alap-alap : burung sejenis bangau

alas : hutan; alas greng : hutan belantara; alas gung liwang-liwung : hutan belantara

alasan, alesan : alasan, dalih

alawan : melawan

aldaka : gunung, bukit

alem : puji; aleman : suka dipuji

alembana : pujian

aleng : remak

alep : indah, bagus

aleran : alir, aliran

ali : biasa, sudah sering; ali-ali : cincin

alih : pindah; malih : berubah

alimerut : jimat, pusaka

aling : tirai, pembatas; aling-aling : pembatas, penutup; aling-alingan : bersembunyi

aliran : 1 saluran; 2 versi, faham

alis : alis mata; alis-alis : tanda yang menyerupai kening

alit : kecil, mungil

aliwawar : topan, angin ribut

alon : pelan, tenang; alon-alon : pelan-pelan

alpa : cacat, cela

alpaprana : huruf biasa

alpita : cacat, cela

alu : antan, alat penumbuk padi

alub : direbus, dimasak

aluk : remak, lebih baik

alum : layu

alun : ombak besar, gelombang

alun-alun : 1 alun-alun, lapangan besar depan/belakang kraton/kabupaten; 2 pelan-pelan

alung : lebih baik, lumayan

alup : melolong, meraung

alur : alur, silsilah; alur waris: hubungan persaudaraan

alus : halus

aluwung : lebih baik

ama : hama, penyakit tanaman

amah : sangat marah, suka makan

aman : aman, selamat

amang : diacu

amara : dewa, Tuhan

amarah : amarah

amarga : sebab, karena; amargi: sebab, karena

amba : 1 lebar; 2 hamba; 3 saya

ambah : diambah : dijamah, dilalui; ngambah : melalui, melewati

ambak : meskipun demikian

ambal : 1 berulang kali; 2 permadani; ambal-ambalan : berkali-kali;

ambal warsa : ulang tahun

amban : lamban, pelan

ambar : wangi, semerbak; ambarukma : semerbak harum mewangi

ambara : udara, angkasa

ambat : diambat : ditarik, dipegang telinga

ambaudhendha nyakrawati : adil bijaksana dalam memerintah dunia

ambawang : jenis buah mangga

ambawani : memulai

ambek : hati, perasaan; ambek adil paramarta : penuh dengan rasa adil dan bijaksana; ambek darma : dermawan; ambek pati : berani mati; ambek siya : menyia-nyiakan, suka menganiaya; ambek sura : pemberani, sombong; ambek wani : pemberani, pahlawan; ambek welas : pemurah, belas kasihan

amben : 1 ikat, pengikat perut untuk bayi; 2 tiap, setiap

ambeng : ambengan : nasi kenduri; ambeng-ambeng : duduk melingkari nasi kenduri

ambèr : meluap, tertumpah airnya

ambet : bau

ambetan : durian

ambles : ambles, tenggelam dalam tanah

ambo : digelar, dibentangkan

amboja : menjamu makanan; amboja krama : pesta makan-makan

ambra : membesar, merajalela

ambrah : diratakan supaya tempatnya penuh

ambral : admiral, jendral

ambrastha : memberantas

ambrih : agar, supaya

ambrik : wangi, semerbak

ambring : sunyi, senyap

ambruk : ambruk, runtuh

ambrung : suara menggelegar

ambu : bau; mambu : berbau

ambung : cium; ngambung : mencium

ambur : hambur, tabur

ambus : mencium untuk bau-bauan

ambuwaha : mendung, awan

ambyah : ada di mana-mana; ngambyah-ambyah : tidak ringkas, terlalu melebar persoalannya

amerga : karena, sebab

amèt : mengambil, mencari; amèt ati : mengambil hati

amlas asih : berbelas kasih

amogasidi, amogasakti : sakti sekali

amoh : rusak, robek

among : mengasuh, memelihara; among dagang : menjaga dagangan, berjualan; among hyun : menjaga cita-cita, meraih idaman; among karsa : menjaga gagasan, idealisme; among kisma : menjaga rumah, menunggu; among praja : pegawai pemerintahan; among raga : olah raga; among slira : menjaga diri, berdandan; among tani : bertani, bercocok tanam; among tuwuh : bercocok tanam

amor : bergaul, bercampur

amot : memuat, mengandung

ampad : rata; ampadan : daun tembakau yang bawah

ampah : tahan, cegah

ampak-ampak : kabut

ampal : tawon, lebah

ampang : ringan

ampar : sambar; amparan : dampar, tempat duduk raja

ampas : 1 ampas, sisa; 2 sayur (bukan kuah)

ampeg : berat

ampeh : ditahan

ampèh : tidak terlalu tajam menurun/meninggi

ampèk : hingga, sampai

ampel : jejal, sesak

amperu : empedu

ampet : ditahan; ngampet : menahan

ampik-ampik : dinding penutup yang terletak di bubungan rumah

ampil : selir; ngampil, nyuwun ngampil: meminjam

amping : tirai; nyamping : kain

ampir : mampir, singgah

ampu : menghina, memaksa

ampuh : hebat, manjur; ampuhan : 1 andalan; 2 prahara

amput : berbeda jauh

amrat : berat, muat

amreta : air kehidupan

amrik : wangi, semerbak

amril : ampelas, kertas penghalus

amud : mengulum, mengunyah

amung : hanya, cuma

amur : salin rupa

ana : ada

anak : anak, putra; anak angkat : anak pungut; anak bojo : anak istri, keluarga; anak haram : anak yang lahir akibat perselingkuhan; anak mas : anak yang terkasih; anak pupon : anak pungut; anak putu : anak cucu

anala : api

anam : anyam, ditata rapi; nganam : menganyam

anana : mulut, lesan

anang : kasmaran, jatuh cinta

ananta : bermacam-macam; ananta kusuma : bunga berwarna-warni

anapi : tetapi, namun

anapun : adapun

anarawata : selalu, senantiasa

ancak : menyerang, menyerbu

ancal : bunga talas

ancala : gunung, bukit

ancang : ancang-ancang, membuat jarak lompat

ancar : menohok

ancara : menyambut, ucapan selamat

ancas : tujuan, maksud; ngancas : memintas jalan

anceng : menyediakan, menjamin

ancer : kira-kira, dugaan; ancer-ancer : patokan

ancik : naik, tumpang; ancik-ancik : menginjak

anco : cangkul kecil

andaka : banteng

andakara : matahari, surya

andam : pakis, pohon paku

andamar : sebagai pelita

andana warih : darah biru, bangsawan

andanu : 1 panah; 2 mendung; 3 kerbau

andaru : wahyu, kebahagiaan

andasih : mengabdi

andel-andel : andalan, pusaka; ngandel : percaya, yakin; diandelaké : dipercaya

ander : penuh, meluap

anderpati : pemberani

andèwi : nama tumbuh-tumbuhan

andhah : rendah, bawah; andhahan : bawahan, anak buah

andhan-andhan : ikal mayang (rambut)

andhang : sandaran, tempat bergantung

andhap : rendah, bawah; andhapan : 1 bawahan, rendahan; 2 babi hutan; andhap asor : rendah hati, sopan santun

andhar : uraian, penjelasan

andhé : umpama, misal

andheg : henti; mandheg : berhenti

andhèk ngendi : ada di mana; andhèkane : padahal hanya begitu

andheman : lekukan di dada binatang

andhéné : padahal cuma begitu

andheng-andheng : tahi lalat

andhèr : meluber, meluap

andhesthi : mengerjakan, membuat

andhih : bergeser, dikalahkan

andhingané : kemarin, yang lalu

andhong : dokar, kereta kuda

andhuk : handuk

andik : mata melotot, penglihatan tajam

andika : 1 berkata; 2 anda; jengandika : anda; ngandika : berkata

andon : olah, laku; andon asmara : bermain cinta; andon gawé : berbagi kerja; andon laku : melakukan perjalanan; andon lulut : bermain cinta; andon nyerèt : menghisap ganja; andon tuwa : menikmati hari tua; andon-andon : sering kunjung

andong : andung, nama tumbuhan

andrawina : jamuan, hidangan

andrepati : tak takut mati, nekad

andu : sumur

andulur : mengiring, berderet-deret

andum : bagi, membagi; andum gawé : berbagi kerja; andum laku : berpisah untuk meneruskan perjalanan; andum slamet : saling mendoakan selamat

anduta : mengutus duta

anéka : bermacam-macam, beraneka; anéka rasa : bermacam-macam rasa; anéka rupa : bermacam-macam rupa; anéka warna : bermacam-macam warna

anem : enam

anèm : muda, taruna

anèng : berada di

angeb : berteduh

angen-angen : pikiran, gagasan

angga : badan

angga-angga : laba-laba

anggada : gelang

anggah, anggeh : tepat, kokoh

anggakara : berani, pahlawan

anggal : tidak penuh, kurang berisi

anggana : 1 perempuan; 2 sendiri; anggana raras : sangat cantik, indah

anggang-anggang : labah-labah air

angganjar : memberi ganjaran

anggar : pusaka, sejenis pedang

anggara : hari Selasa; Anggara Kasih : Selasa Kliwon

anggarbini : hamil, mengandung

anggé : memakai, menggunakan; panggènan : tempat tinggal; anggé-anggé : pakaian, busana

anggeng : langgeng, tetap

anggep : anggap, menganggap

angger : setiap, kalau; angger-angger : pedoman, undang-undang, peraturan

anggèr : panggilan untuk anak

anggi-anggi : rempah-rempah

anggit : gagasan, pikiran; nganggit : mengarang

angglang : tampak jelas, nyata

angglong : menyurut, surut

anggo : pakai, guna; nganggo : memakai; anggon : pakaian, busana

anggota : anggota, peserta

anggotong : menggotong, membawa secara bersama-sama

anggrah-anggrah : berserakan, barang tak berguna

anggrèk : nama bunga, jenis kembang

angguk : mengangguk, tunduk

anggung : selalu, senantiasa

anggur : 1 menganggur; 2 buah anggur

anggya : pakai, memakai

angi : mengipasi nasi panas

angik : melepas biji padi dari tangkainya dengan digilas

angin : udara yang bergerak; angin darat : angin yang berasal dari daratan; angin laut : angin yang berasal dari lautan; angin-anginan : tidak punya pendirian

anging : tetapi, namun

angka : angka; angkawijaya : nama tokoh wayang (Abimanyu)

angkah : cita-cita, gagasan

angkalan : halangan

angkara : jahat, tamak; angkara murka : kejahatan yang berkobar

angkat : angkat, junjung

angker : keramat, wingit; angker kepati-pati : sangat angker

angkil : uang perjanjian, uang kontrak

angkin : ikat pinggang

angklah : terasa sakit, nyeri

angkuh : sombong, angkuh

angkus : udara, langit, angkasa

anglaksa : melepasi

anglek : 1 sedih sekali, 2 manis sekali

anglep : elok, indah, molek

angling : bersabda, berkata; angling darma : sabda yang baik

anglir : seperti, mirip

anglo : anglo, dapur yang dibuat dari tanah liat yang bahan bakarnya dari arang

anglocita : mengutarakan isi hati

anglung : pucuk daun muda

anglur selur : berjalan terus, hilir mudik tiada henti

angok : surut, berkurang, susut; angok-angok : melihat-lihat

angon : menggembala, menjaga ternak; angon ulat : memperhatikan tingkah orang lain

angrèh : menyuruh, memerintah

angrem : mengeram

angsa : loba, tamak, ambisius; ngangsa : ambisius

angsab : sebanding, sepadan

angsah : asah; angsah jurit : perang

angsaka : 1 musuh; 2 bunga angsoka

angsal : mendapat, memperoleh; angsal-angsal : oleh-oleh

angsana : bunga angsana; angsana singa : dampar, tampat duduk raja

angsang : ingsang

angsar : khasiat benda keramat yang dapat mendatangkan nasib mujur

angsoka : bunga angsoka

angsring : sering, kerap kali

angsu : mencari, mengambil; ngangsu kawruh : mencari ilmu pengetahuan

angsung : memberi

angsup : berlindung, berteduh

angsur : terengah-engah; ngangsur : mengangsur

angus : 1 hangus, terbakar; 2 arang

anguswa : mencium

ani-ani : mengetam, panen

aniaya : aniaya, kejam

anih : malas, tak suka bekerja

anik, anikna : tetapi, akan tetapi

anila : angin, udara

anindha : kebaikan, kebajikan

anindita : sempurna, paripurna

anindya : cantik jelita; anindyaguna: kecantikan yang berguna; anindyamantri : patih, wakil; anindyawati : tercantik di dunia

aning, aningna : tetapi, namun

anis : pergi, hilang

anitya : tidak langgeng, tidak kekal

anja : berhasil, sukses, tercapai

anjaba : kecuali, di samping itu

anjali : menyembah, berbakti

anjana : 1 gajah; 2 muda; 3 berbakti; anjani : 1 berbakti; 2 mudi

anjang-anjang : sandaran untuk penguat tumbuhan

anjap : para-para

anjasmara : pandai bercinta, pintar

anjaya : jaya, menang

anji : jera, kapok, bosan

anjrah : semerbak, meliputi, merasuk ke berbagai tempat

anjrak : terus bertempat tinggal

anjum : berjabat, mencium; anjum asta : berjabat tangan; anjum tangan : berjabat tangan

anjun : tukang membuat gerabah, bahan dari tanah liat

anol : ikut, mengikuti, menurut

anom : muda, taruna; anoman : nama tokoh wayang

anon : melihat, mengetahui

anor raga : sopan, santun

anrang : menyerbu, menyerang

anta : 1 lebih; 2 terakhir; antaboga : nama toko wayang, naga penjaga bumi; antakara : matahari; antakusuma : 1 berbagai macam bunga; 2 kutang yang membuat bisa terbang tanpa sayap (milik Gathutkaca, pewayangan); antapura : istana, kerajaan; antareja : nama tokoh wayang yang bisa masuk ke dalam bumi; antasura : ular; antawacana : dialog, percakapan

antah : tawar; antah berantah : antah berantah, sekedar sebut

antaka : 1 meninggal dunia, wafat; 2 mayat

antanu : tinta

antar : panjang, lebar; antariksa : angkasa, dirgantara; antarlina : musnah, hilang

antara : antara, jarak

antelu : telur

antem : hantam, pukul; antem krama : pukul rata, ngawur

anteng : tenang, tidak banyak tingkah

anthuk : angguk, tanda setuju; manthuk : mengangguk

anti : 1 tunggu, menanti; 2 lawan

antiga : telur

antih (ng-) : memintal benang; prawan ngantih : perawan memintal

antihanta, antiyanta : lebih, sangat

anting : tas, keranjang rotan; anting-anting : anting-anting; antingan : anting-anting

antrah : perbuatan, tingkah laku

antrakusuma : 1 berbagai macam bunga; 2 nama kutang milik Gathutkaca (wayang)

antru : sangga, disangga; ngantru : menyangga

antu : tunggu, menanti

antuk : mendapat; mantuk : pulang, kembali; ngantuk : mengantuk

antya, antyanta : sangat berlebihan; antya-basa : bahasa yang berlebihan

anubawa : pahala, anugerah; anugraha : anugerah, karunia; anukara : menyamai; anukarta : 1 menurut, ikut; 2 mengarang, menggubah; anumata : ijin, kerelaan; anumerta : almarhum; anuraga :

sopan, tata krama; anusasana : perintah, tugas; anuswara : suara hidung, sengau

anung : terpuji, terpilih

anunga : kuasa, utama

anut : menurut, ikut; manut : menurut

anyam : mengayam; anyama : muda, taruna

anyang : menawar harga; anyang-anyengen : 1 ragu-ragu; 2 sakit kandung kemih

anyar : baru

anyawar : nama tumbuhan

anyeb : dingin, sejuk

anyeng : dihela, ditarik

anyep : dingin, sejuk, tawar; anyep njekut : dingin sekali

anyer : berdiri tak sopan

anyes : dingin sekali, sangat sejuk; anyles : dingin sekali

apa : apa; apa-apa : 1 sesuatu hal; 2 kayu apa-apa

apadgata : seketika

apah : air

apajeng : songsong, payung

apak, apang : akan, hendak

apaka : kabut

apal : hafal, terekam di pikiran

apan : sebab, karena; apan-apan : palang garu, bagian dari bajak

apapa : aniaya, dzalim

aparan : apa, bagaimana

apariminta : lebih, kelebihan, kebaikan

apekan : mendung, mega

apel : buah apel

apèl : apel, berbaris

api : 1 pura-pura; 2 jenis awalan; apirowang : pura-pura menjadi kawan; apitambuh : pura-pura tidak kenal; apituwin : lagi pula, dan lagi

apik : baik, bagus, indah, molek

apitara : gelar

apyu : api

apyun : opium

aplala : terlebih-lebih

apsara : dewa

apsari, apsekar : bidadari

apti : maksud, cita-cita; kapti : cita-cita

apu : kapur lunak yang dikunyah bersama sirih

apura : maaf, ampun; pangapura : ampunan; apunten : maaf, ampun; pangapunten : 1 ampunan; 2 tidak tahu menahu; punten dalem sewu : maaf tidak mengerti

apuran : selokan, saluran air

apus : bohong, tipu, muslihat; apus krama : kebohongan, tipu daya

apuwa, apruwa : mari, silahkan, ayo

ara-ara : padang ilalang, gurun

arah : arah, tujuan; arah-arah : hati-hati; arahan : arahan, petunjuk, saran

arak : 1 arak, minuman keras; 2 mau; arak-arakan : konvoi, pawai; ngarak : beranak-pinak, berkembang biak

aran : nama, sebutan

arang : jarang; arang kadhing : jarang sekali; jati ngarang : padat sekali; ngarang : mengarang, berkarya

aras : 1 pipi; 2 cium; aras-arasen : malas-malasan; aras kembang : terkasih, tersayang

arca : arca, patung; arcapada : dunia, jagat semesta

arcana : hormat; mangharcana menghormati

arda : nafsu, serakah; ardacandra : bulan tanggal muda; ardana : harta, uang; ardani :

harta, uang; ardawalépa : kurang ajar, bedebah, ditanya malah balik bertanya; ardawalika : naga, peralatan untuk upacara

ardaya : hati, nurani

ardhana : ingin, bermaksud; ardhanarèswari : wanita yang dianggap memiliki praba yang bis menurunkan raja-raja

ardi : gunung, bukit; arditi : gunung, bukit

are : satuan luas tanah; hekto are : hektar, satuan luas tanah

areng : arang, hangus; areng watu : arang batu

arep : mau, akan, hendak; ngarep : depan; ngarep-arep : berharap

arga : gunung, bukit

argya : hormat, mulia, menghargai

ari : 1 adik; 2 hari; 3 matahari; ari-ari : ari-ari, ketuban; ariaya, ariyaya : hari raya; aribawana : nama kahyangan; ariwara : berita harian; ariwarti : surat kabar harian

arik : kacau-balau, porak-poranda

arima, arimong : harimau

arina : 1 kijang; 2 siang

aring : senang, lahab; aring-aring : jarang-jarang

aris : laras, serasi; arista : laras, serasi

arja : makmur, selamat; arjan : keramaian; arjana : maksud, gagasan; arjasa : campuran timah; arjaya : makmur; arjwa : utama, baik

arju : sepakat, setuju

arjuna : 1 air; 2 putih cemerlang; 3 penengah pandawa; arjuni : 1 air; 2 lembu

arka : matahari, surga; arkamaya: sinar, cahaya, praba

arkara : menyala

arnawa : laut, samudra

arohara : huru-hara, geger, keributan

arok : 1 campur; 2 tempuh, menempuh

aron : mentah, setengah matang

arsa : karsa, kehendak; arsaya, arsana : senang, gembira; arsi : karsa, kehendak, kemauan, akan

arta : arta, uang, duit, harta; artaka : uang, bendahara; artati : manis, gula; artawan : orang berharta, kaya

arti : makna, maksud; artos : arti, makna, maksud

artikel : tulisan untuk majalah atau koran

arubiru : haru-biru, prahara; aruhara : huru-hara, geger, keributan

aruh : sapa, tegur, tanya

arum : harum, wangi

aruman : tembuni

aruna : matahari, Sang Surya

arungan : kerja sama

arus : 1 amis, anyir, busuk; 2 aliran air

arutala : rembulan

arya : gelar bangsawan, ningrat

asa : 1 tujuan, cita-cita; 2 susah, sedih

asab : tidak malu, tebal muka

asah : 1 asah, mengasah; 2 mencuci, membasuh; asah-asah : bersih-bersih, mencuci, membasuh

asal : asal; asal-usul : asal-usul, asal mula

asana : tempat duduk, kursi, tahta

asari, asantun : ingin cepat selesai, lekas purna

asasta : selamat, sejahtera

ascarya : heran, terkejut

asdhrah : pekerjaan, perbuatan

asep : tuah

asih : kasih, sayang, suka

asin : asin

asir : mencium

asiran : durian

askara : sinar, cahaya

asli : asli, murni, tulen

aslup : masuk

asmara : cinta, asmara; asmaradahana, asmaradana, asmarandana : tembang asmaradana; asmaranala: pesona, terpesona; asmaralaya : surga

asmu : semu

asnapun : beda-beda

asor : rendah, hina

asrah : pasrah, menyerah, takhluk; asrah bongkokan : menyerah total

asrama : asrama, tempat tinggal

asri : indah, elok, permai

asru : keras, tegang, cepat

asta : tangan; jawat asta: bersalaman; tapak asta : tanda tangan

astama : bahagia , suka ria

astana : 1 istana; 2 kuburan

astha : delapan; asthabrata : delapan ajaran kebajikan; asthagina : delapan kegunaan

asthi : gajah; asti : gajah

astra : senjata, panah; astra lungiyan : berumah tangga, suami istri; astrawara : panah

astu : 1 sungguh; 2 memuji; astungkara : memuji, berdoa; astuti : memuji, berdoa, terpuji

asuh, asoh : berhenti, mengasuh, merawat

asuma : prihatin

asukaya : penghasilan, pendapatan

asung : memberi, mempersembahkan

asura : raksasa

aswa : 1 kapal, 2 kuda; aswatama: kuda yang utama

aswana : tempat

aswi : marah sekali, geram

atahiktri : kebajikan, nilai

akatara : cahaya, sinar

atanapi : kemudian, dan

atanaya : berputra, beranak

atas : atas, terang; atas angin : benua Asia, daerah asal angin

atbuta : besar, raksasa

até : mau, akan

ater : luka, nanah; ater-ater : imbuhan; ater banyu : memberi air; ngateri : memberi, mengantarkan

athung : minta, tangan menengadah; athung-athung : selalu mengemis

ati : hati, perasaan; ngati-ati : hati-hati; atibagya : suka, bahagia; atibara : sangat berat; atibisana : buas; atidaya : malah, bahkan; atiharsa : sangat bahagia; atimoha : congkak, sombong; atindriya : kepribadian; atirodra : dahsyat, hebat; atisaya : sangat, lebih; atisomya : elok, cantik; atiwéga : sangat cepat

atita : berhenti, berlalu

atiti : bertamu, berkunjung

atika : yaitu, yakni

atiyanta : kebal, perkasa

atiyasa : terlebih

atma : jiwa, ruh; atmaja : anak, putra; atmaka : nyawa

atos : keras, kenyal

atur : kata, mengatur

atut : rukun; atut runtut : rukun, mesra

atyanta : sangat, kuat

atyasa : kebal, kuat

awang-awang : langit, angkasa; awang-uwung : angkasa, langit

awar-awar : pohon awar-awar

awas : awas, waspada

awat : pandang, lihat; ngawat-awati : mengawasi, menjaga

awé : lambai; ngawé-awé : melambaikan tangan

awèh : memberi

awer-awer : tanda, simbol

awi : ayo, silakan; awicarita : pandai bercerita

awig : pandai, ahli, sarjana; awignya : pintar, trampil, banyak pengetahuan

awin : bawa, pegang

awit : sebab, karena; ngawiti : memulai

awiyat : langit, angkasa

awon : buruk, jelek; awon-awon : meskipun jelek

awor : bercampur, berkumpul; aworjiwa : bercinta; aworsih : bercinta

awra : tersiar ke mana-mana

awud, awut : kacau-balau, berserakan; awut-awutan : tidak karuan, kacau balau

awuh : bersuara, berteriak

awya : jangan, larangan

aya : serba sulit, dilematis

ayah : 1 ayah; 2 kerja; ayahan : pekerjaan, tugas

ayak : saring, saringan

ayam : ayam; ayam alas : ayam hutan

ayaskara : batu bintang

ayem : tenang, tentram

ayer : mandor, orang yang mengawasi orang lain bekerja

ayo : ayo, mari, silakan

ayom : ayom, teduh, terlindungi; pengayoman : perlindungan

ayu : 1 cantik, jelita, molek; 2 selamat; hayu; selamat; rahayu; selamat, sejahtera; aman, sehat

B

babad : 1 cerita sejarah; 2 membabat

babah : 1 terserah; 2 diibabahi : dimulai pelan-pelan; babahan : 1 permulaan; 2 lubang; babahan hawa sanga : sembilan lubang pada tubuh manusia (dua mata, dua telinga, dua lubang hidung, mulut, anus dan kelamin)

babanten : korban

babar : 1 beber, urai; 2 lahir, melahirkan; babaran : melahirkan; babarji : tidak sama sekali; babar

pisan, babar blas : tidak sama sekali

babasan : peribahasa

babo : kata-kata tantangan

babrag : puber; babragan : dipan besar

babrak : 1 tambah lebar; 2 menular ke mana-mana

babu : pengasuh, pembantu

babut : permadani, karpet; kasur babut : kasur yang empuk

bacira : tanah lapang

badal : wakil, ganti

badan : 1 tubuh, raga; 2 lembaga; badan alus : badan halus, jiwa; badaniah : bersifat badan

badha : sama, seimbang

badhama : golok, parang

badhar : terbongkar, ketahuan

badhaya : bedaya, tari

badhik : keris kecil

badhong : mahkota

badhut : pelawak

badra : 1 bahagia, budi; 2 bulan

baga : rahim, kandungan

bagas : sehat, kuat; bagaskara : matahari; bagas waras : sehat, kuat; bagaspati : matahari

bagawan : resi, pendita

bagé : selamat, salam; atur pambagé : ucapan sambutan

bagel : lempar, tendang

bagong : nama wayang punakawan; bagongan : jenis bahasa di Kraton Yogyakarta

bagowong : gerhana total

bagus : tampan, ganteng, baik

bagya : bahagia, suka

baha : sungai, kali

bahak : perampok, penjahat

bahan : bahan, asal

bahar : laut, samudra

baharu : baru, sedang

bahas : bahas, runding

bahasa : bahasa

bahni : api; bahning : api

baita : perahu, kapal

bajag : perampok, pembajak

bajang : kerdil, kecil; bajang kèrèk : jenis belalang kecil; bajang ratu : gapura belah dua

bajing : tupai; bajing loncat : tupai loncat; bajingan : penjahat, kurang ajar

bajo : perampok, pembajak; bajobarat : pasukan raksasa yang jahat

bajra : halilintar, guntur, petir

bajug : nakal, kurang ajar

bajul : buaya; dibajul : digoda; mbajul : menggoda wanita; bajul pethak : buaya putih

bak : bak, tempat air; mbak, mbak ayu : kakak perempuan

bakal : bibit, akan; cikal bakal : awal mula, pemula

baksya : banyak akal, kreatif

bakta : bawa

bakti : bakti, patuh

baku : baku, pokok; baku karang : pemilik pekarangan, lahan; baku omah : berumah tangga; baku tembak : saling menembak

bakuh : kuat, gagah, perkasa

bakul : penjual, pedagang

bakung : bunga bakung

bal : bola; bal-balan : sepak bola

bala : teman, pengikut; baladewa : 1 nama tokoh wayang raja Mandura; 2 daun pohon randu; baladika : komandan, kepala pasukan; baladupak : anak buah; balakosawa : pasukan darat; balakrama : para priyayi; balakuswa : pakaian; balapecah :

barang pecah-belah; bala srèwu : jenis ilmu kadigjayan, ajian

balabag : papan, jenis tembang

balabak : jenis tembang

balabar : banjir, menggenang

balad : kerja bakti, gotong royong, gugur gunung

balak : tolak, tampik

balap : pacu, lomba

balawan : kokoh, sentosa

balé : balai, rumah; balé désa : balai desa; balé kambang rumah di tengah kolam; balé omah : rumah tangga; balé pomahan : perumahan

baléla : memberontak, membangkang

baleman : bale apa, nyala api

balik : kembali, sebaliknya

balila : mogok, berontak

balitar : tembaga

balo : mentah, belum matang

baloh : alat mencari ikan

balung : tulang; balung pisah : persaudaraan yang telah tercerai-berai

balwana : akar

bam : gigi geraham

bamata : gajah

bamba : bara

bamban : dimulai lagi, diulang

bambang : satria, jejaka

bambet : bambu

bambon : rumah madat

bambu : bambu, nama pohon

ban : ban

bana : 1 panah; 2 hutan; bebana : permintaan, permohonan; bana rawa : sawah rendah

banar : luas, lapang, lebar

banata : perahu, baita

banawi : sungai, bengawan

bancak : tempat nasi; bancakan : kenduri

bancana : bencana, halangan

bancang : dua pekerjaan dilaksanakan sekaligus

bancar : lancar

banda : ikat, borgol; bandakala : pemberani, pilih tanding; bandawasa : kuat, perkasa, kekuatan; bandawora : nama kalung; bandayuda : perang, tempur

bandana : tali, halangan

bandar : pelabuhan laut

bandara : 1 majikan; 2 gelar bangsawan

bandéra : bendera

bandha : harta, kekayaan; bandha bandhu : kaya harta dan banyak teman; bandha bau : modal tenaga; bandha béya : ongkos hidup

bandhan : berkoalisi, bersekutu

bandhang : cepat, besar; banjir bandhang : banjir besar

bandhawa : saudara

bandhem : melempar dengan batu atau benda yang cukup besar; bandhem po : capung

bandhit : penjahat, perampok, durhaka

bandhol : nakal

bandhosa : keranda, peti mayat

bandhu : saudara, teman kerabat

bandhul : ayunan

bandhung : 1 besar; 2 menandingi

bandhusa : keranda, peti mati

bandreng : berkelanjutan, terus-menerus

bandring : bandil

bané : suara, bunyi

banèh : lain, beda

bang : abang : merah; ngebang : adzan

bangah : jenis bunga

bangal : tak mau dinasehati

bangala : bertunas, bertaruk

bangawan : bengawan, sungai besar

bangga : memberontak, melawan, membangkang

banget : sangat, amat, terlalu

banggèl : membalik, kembali dengan cepat

banggi : beaya, ongkos

bangir : hidung mancung

bangka : 1 mati, meninggal, 2 setengah matang

bangkang : membangkang, memberontak, melawan

bangké : bangkai, jenazah, mayat

bangsa : bangsa, golongan; bangsawan : 1 bangsawan, ningrat, berdarah biru; 2 negarawan

bangsal : ruangan, tempat, gedung

bangsat : ungkapan marah, makian

bangun : 1 membangun, memperbaiki; 2 berdiri; 3 terjaga; bangunan: rumah, gedung, pesanggrahan, dsb.

bani : keturunan, trah

banija : pedagang, saudagar

baning : kura-kura

banjang : ke lautan untuk mencari ikan

banjar : deret, jajar; banjaran: urut-urutan, kronologis

banjel : distansi, sementara

banjeng : kelihatan barisan panjang bergandengan

banjir : banjir, air bah; banjir bandang : banjir besar; banjir getih : banjir darah, perang, kerusuhan

banjur : lanjut, terus; kebanjur : terlanjur

banon : bata, batu merah

bantal : alas kepala

bantala : tanah, bumi

bantaran : jeram

bantas : nyaring, merdu

banten : kurban, tumbal

banthak : kokoh, kuat

banthan : berpangkalan

banthèng : banteng; banthèng ketaton : banteng terluka

banting : banting, lempar

bantu : bantu

banu : air

banyak : angsa; banyak angrem : nama rasi bintang; banyak dhalang : perlengkapan upacara yang berupa angsa tiruan

banyar : jenis ikan

banyol : lucu, lawak

banyon : air untuk mengjerang gigi

banyu : air; banyu gégé : air mantra; banyu landa: air sada; banyu mili : suguhannya mengalir terus bermacam-macam; banyu rasa : air rasa; banyu tangi : air untuk memandikan anak; banyu tawa : air tawar, air mentah; banyu tuli : air untuk obat; banyu wara : bertapa dengan menghindari air; banyu windu : air basi; banyu wulu : air untuk wudhu; tunggal banyu : saudara seperguruan

bapa : bapak, ayah; bapa babu : ayah ibu; bapa biyung : ayah ibu; bapa paman : paman, adiknya bapak; bapak : bapak, ayah

bapang : mendepang

bapra : gapura, pintu gerbang

bar : bubar, selesai; wis bar : sudah selesai; bar-ji : habis, sekaligus, bubar siji; bar-ji barbeh : bubar siji bubar kabeh, bubar satu bubar semua, tekad bersatu padu

bara : sabuk, mengadu nasib

barah : kusta

barak : tempat tinggal sementara

barakan : sebaya, seusia

barang : benda; barang-barang: anak kadal

barat : angin kencang

barata : tapa, laku; baratayuda : perang tanding keluarga Barata

baratan : sawah milik bersama

bareng : bersama

barèng : canang

barès : terus terang, terbuka, jujur; barès kurès : terus terang sekali, jujur

bargawa : panah yang kuat

baribin : 1 gaduh, ramai; 2 penuh air, menggelegak

barih : tambah keras

barikan : bersama-sama

barinan : bersama-sama dengan, serempak

baring : gila, edan

baris : baris, jajar, deret; baris pendhem : barisan tersembunyi

barkah : berkah, rahmat, doa restu

barkat : berkah, rahmat

baro-baro : bubur putih dengan bubur merah di tengahnya

baron : hal yang baru

barongan : barongsai, singo barong

baros : barus

bartis : jenis bakal baju

baru : baru

baruna : barat, dewa laut, air

barung : bersama, beriringan

barus : jenis kapur pewangi

barya : putri, wanita, perempuan

basa : bahasa; basagita : kata-kata indah, puisi; basa krama : bahasa halus; basa krama inggil : bahasa tinggi; basa ngoko; basarudita : syair pelipur lara

basah : 1 busuk, bau tak sedap; 2 gelar pahlawan, tanda jasa; 3 basah, berair; basahan : kain penutup tubuh untuk mandi

basama : janji

basang : memasang, menggunakan, memakai

basanta : bulan, candra

basar : Maha Tahu, Tuhan

basir : bijak bestari

baskara : matahari, surya

basma : hangus, terbakar; basmara (kabasmaran) : cinta, tertarik; basmi : musnah, basmi; basmi buta : punah, hilang tak berbekas

basonta : 1 rembulan; 2 nama tembang gedhe

basu : 1 golongan dewa; 2 kera

basuki : selamat, sejahtera

basundara-basundari : tanah, bumi

baswara : bersinar, bercahaya

bata : batu bata; batako : batu bata yang besar

batal : gagal, tidak jadi

batang : terka, tebak

bathang : bangkai

bathara : dewa, dewata; batharagana : mega, mendung; bathari : dewi, bidadari

bathik : kain batik

bathil : gunting, potong

bathok : tempurung kelapa; bathok bolu : tempurung kelapa yang kecil

bathon : sekawan, sekutu

batih : anggota keluarga; batihan/bebatiyan : menggalang persaudaraan

batin : batin, jiwa, ruhani; batiniah : bersifat batin: batos : batin; mbatin : berkata dalam hati

batir : teman, kawan

batu : baterai; batu kandha: batu undak-undakan

batuk : sakit batuk; batuk kering, batuk asma : jenis sakit batuk

batur : teman, pelayan; batur tukon : budak belian

bau : bahu; baudhanyang : rangka rumah; baudhendha : berhak menghukum, mengadili; baukapiné : berat sebelah, tidak adil; bau lawéyan : cacat di pangkal lengan; baureksa

: menguasai, menjaga; bausastra : kamus; bausuku : pekerja, kekuatan, tenaga; bauwéda : segala pengetahuan, ilmu; baon : sawah ladang yang sedang dikerjakan

baul : batal, urung

baut : pintar, terampil

bawa : 1 kharisma, perbawa; 2 mulai; bawa laksana : bijaksana; bawa rasa : berembug, musyawarah

bawah : bawah; bawahan : takhlukan, jajahan

bawana : dunia, alam raya

bawang : bawang putih

bawat : payung agung

bawéra : luas, terbentang

bawinipun : oleh karena itu

bawur : penglihatan suram

baya : 1 buaya; 2 bahaya

bayan : kabayan, aparat desa bagian penerangan

bayang : tempat tidur; bayangkara : prajurit pengawal raja/presiden

bayi : bayi, anak

bayu : angin, udara; bayu bajra : angin bercampur petir, nama ilmu kadigjayan; bayu putra : putra Sang Angin; bayu suta: anak Sang Angin

bé : urutan tahun Jawa keenam

bebada : bayi yang menendang-nendang mau lahir

bebana : hadiah, ganjaran, anugrah

bebandan : tawanan, orang yang diikat

bebara : merantau, pergi mengadu nasib

bebasan : peribahasa, perumpamaan

bebed : pakaian yang dilipat pada badan

bebeg : berhenti mengalir karena terbendung

bebeh : malas bekerja

bebel : bebal, keras kepala

bèbèr : bentang, urai

becik : baik, bagus, terhormat

becus : mampu, kuasa, dapat

bedaringan : tempat menyimpan beras

bedhag : berburu, mencari binatang; bedhag pikat : berburu burung dengan pelekat

bedhah : sobek, robek; bedhah bumi : menggali tanah

bedhama : senjata, alat perang

bédhang : pacar, kekasih

bedhat : bebas, lepas

bedhati : pedati, kereta yang ditarik sapi

bedhawang : labi-labi

bedhawangan : hantu-hantuan

bedhaya : tari

bedhé : terka, tebak, duga; bedhèk : terka, tebak

bèdhèngan : pematang, petak

bedhès : 1 jenis kera; 2 umpatan kasar

bedhidhing : musim dingin, keringat sukar keluar

bedhil : bedil, senapan; bedhil angin : senapan angin

bedhiyang : menghangatkan badan dengan api unggun

bedho : permainan sama, tak ada yang unggul

bedhol : cabut, bongkar; bedhol desa : pindahan orang sedesa; bedhol gendéra : maju perang, berangkat bertempur; bedhol jangkar : membongkar sauh

bédhor : tangkai panah

bedhug : gendang besar, alat bunyi tabuh di masjid

bégal : perampok, penyamun

béganandha : nama sebutan Indrajit

begar : gembira, suka ria

begawan : pendita

begeblug : bencana, musibah

begegeg : berdiri tegap; begegeg mutho waton : berdiri kaku, ketakutan

begja : beruntung, bernasib baik; begja kemayangan : untung besar, bahagia berlipat; begjan : keberuntungan

beja : beruntung

béja : untung, bahagia; beja kemayangan : untung besar; bejan-bejan : untung-untungan

bekakak : tumbal, sesaji utnuk kurban

bekakas : perkakas, benda, alat

bekasakan : jenis hantu, lelembut

bekel : bekel, pamong desa, pembantu pendheta

beksa : joget, tari; beksan : jogetan, tarian

bekta : bawa; bektan : barang bawaan, oleh-oleh

bekti : bakti

béla : bela, juang; béla pati : membela kematian orang lain; béla sungkawa : melayat, berduka cita; béla tampa : ikut menerima

belah : belah, pecah; belah banten : baju belah dada; belah kedaton : gigi renggang

belang : loreng, coreng; belang buntal : coreng-moreng, rupa tak karuan

belèh : sembelih, potong

belèk : 1 retas, sembelih; 2 tembelek, tahi ayam

beluk : 1 panggil, memanggil; 2 jenis hama padi

benang : benang; benang kelos : jenis benang yang sudah di plintir; benang mas : benang berwarna emas

benawi : bengawan, sungai besar

béncak : garu yang tidak ditarik lembu, sapi

bèncèng : penceng, miring; bèncèng cèwèng : hal ikhwal, seluk beluk

bencil : tipu muslihat

bendana : tabiat buruk

bendara : tuan, gelar kebangsawanan

bendéra : bendera

bendha : kluwih, buah kluwih

bendhé : gong kecil

bendhéga : teman melarikan diri

bendho : pisau besar

bendhosa : keranda, peti mayat

bendhuk : celeng

bèndi : dokar, pedati

béndra : terkagum-kagum, bersenang-senang

bendu : hukuman, kutukan

bendung : bendung, cegah

béné : biar saja, baru saja

bènèh : mengerti, tahu, pintar

bener : benar, betul, tepat

bening : bening, bersih

bénjing : besok, nanti, kelak

bénjo : bengkak, membesar

bentar : panas

bentayangan : melayang-layang, ke sana ke mari

benthak : luas, lapang

benthang : mencari jalan pintas, menerobos

bentheng : sabuk

benthik : jenis mainan anak tradisional

benthong : kayu pemukul dalam permainan benthik

bentil : kecil, bakal buah yang masih kecil

benting : sabuk

bencah : membelah, mengupas

bèr : penuh, kaya, bèr budi bawa leksana : penuh kearifan dan kebijaksanaan

bérag : tuntas, mumpuni, menguasai

berah : buruh, budak, pelayan

berak : rumah penyaringan orang sakit

bérak : buang air besar; berak-berèk : berteriak-teriak

bérama : indah, mengagumkan

bérang : parang besar, pisau yang tebal dan besar

beras : beras, kupasan padi; beras kencur : jenis minuman beras tumbuk halus dicampur kencur; beras kuning : beras berwarna kuning; beras melik : beras hitam

berat : berat, sulit

bérat : dibersihkan, dihilangkan

bérawa : gagah perkasa, menakutkan

bercak : bercak-bercak, noda

berci : kain yang halus agak temerawang

bercuh : campur baur, jorok

berduwin : anggur asli

béré : terlantur-lantur

berem : lunak dalamnya

bèrèng : jenis penyakit kulit

bèrès : beres, selesai

bergada : satuan pasukan

bergagah : bersikap gagah, perwira

bergandang : menarik, menggelandang

bergas : sehat, tangkas

beri : burung garuda

bèri : jenis gong

berik : menyeruduk dengan tanduk

berit : jenis tikus

beritan : bagian belakang

berkah : berkat, rahma, anugrah

berkakas : perkakas

berkasakan : hantu, lelembut

berkat : berkah

bèrlin : besi putih seperti perak

berod : meronta, mengeluh

bersat : kacau, berceceran

bersih : bersih, baik; bersihan : tempat menyimpan barang kecantikan; bersih désa : upacara selamatan bersih desa

beruh : entah, tidak tahu

beruk : 1 tempurung untuk takaran; 2 sejenis kera

besa : tari-tari

besaja : sederhana, bersahaja

besalèn : bengkel, tukang besi

besan : tari-tarian, jogetan

bésan : besan, orang tua menantu

besaos : sederhana, bersahaja

besar : 1 besar, raya, agung, unggul; 2 nama bulan Jawa ke-12; besaran : 1 pohon murbei; 2 hari raya idul kurban (bulan Besar)

bèsèk : jenis wadah yang terbuat dari anyaman bambu

besem : bakar

besi : 1 besi; 2 pohon besi

besik : membersihkan rumput, menyiangi

beskap : jenis pakaian

beslit : piagam, surat keputusan

besmi : basmi, bakar, musnah

besta : borgol, ikat

bestru : jenis pohon

bestu : sudah pasti, tentu, nyata

bésuk : 1 besok, nanti; 2 bersih, rapi; bésuk- bésuk : nanti-nanti, suatu saat; bésuk manèh : besok lagi

besung : tak bersedia, tak sanggup

besur : keras kepala, tekad

besura : bosan, jenuh

besus : suka dandan, selalu rapi

besusu : mengkuwang

besut : halus, rapi

bet : logo di saku

beta : bawa

betah : tahan, betah

betamal : nyata, bukti

betèk : bekas tapak kaki

bètèng : benteng

bethara-bethari : dewa-dewi

bethat : bersisir

beton : 1 biji buah nangka, biji kluwih; 2 struktur bangunan dengan rangka semen, pasir, besi dan bebatuan

betutu : ingkung ayam

betuwah : pusaka, azimat

bewah : menyumbang, membantu

béya : beaya, ongkos

bibi : bibi, istri paman

bibis : 1 jenis tanaman; 2 jenis hewan anjing

bibisan : jenis tumbuhan

bibisana : bijaksana

bibit : benih, bibit

bicara : wicara, bicara; bicanten : berbicara, berkata

bidhawa : triwikrama

bidho : jenis burung elang

bidhung : godha, sik

bijaksana : bijaksana, arif

bijig : menanduk, menyeruduk

bijil : buta sebelah mata

biksa : hukum

biksama : paksa

biksma : kopiah

biksu : pertapa

biku : biksu, pendita

bikut : sibuk, repot

bilahi, bilai : celaka, halangan

bilawani : melawan, memusuhi

biler : tidur

bilih : bila, apabila

bilulung : saling mencari pertolongan

bima : 1 nama wayang pandawa; 2 seram, dahsyat; bima sekti : jenis gugusan bintang; bimana : congkak, sombong; bimantra: puja mantra

bimata : bijaksana

bimba : arca, patung, lukisan

bina : bangun, indah

bincil : 1 ramai; 2 anak katak

bindi : gada, alat pemukul; bindiwala : jenis tombak

bingar : berseri-seri, suka cita

binggel : gelang kaki

bingkas : selesai, rampung

bingung : bingung, pikiran goyah

bini : istri

bintang : bintang

binting : benteng, pagar pelindung

bintit : balut, kain penutup yang diikat

bintu : biru, nila

bintulu : poleng, ceplok

birahi : gejolak asmara

birama : indah, berirama

birat : musnah, hilang

birawa : dahsyat, mengagumkan

biring : jenis tombak

biru : biru, nila

bisa : bisa

bisala : lebar

bisana : susah, gundah

bisatya : amat, sangat

biséka : penobatan, penghormatan, gelar

bisik : nama, gelar, julukan; bisikan : penanaman, julukan, sebutan

bisit : bisa, dapat, boleh

bisu : bisu, tidak dapat bicara

bisuwa : sesaji

bita : takut, kuatir, cemas

bithi : tonjok, tinju, pukul

biting : tusuk lidi

biwada : hormat, mulia

biwara : laporan, berita, kabar

biya : beaya, ongkos, upah

biyada : abdi perempuan di kerajaan, pelayan perempuan

biyak (di-) : dibuka

biyang : ibu, induk

biyasa : biasa

biyèn : dahulu, lampau, silam

biyet : lebat sekali buahnya

biyung : ibu, induk

blaba : pemurah, dermawan, suka membantu

blabak : papan kayu

blabar : gelanggang, tempat, medan; blabar kawat : tempat bertanding, medan laga

blacan : jenis harimau

blaka : terus terang; blaka suta : terus terang, jujur

blalak-blalak : mata yang lincah

blandar : tiang penyangga atap; blandaran : pacuan, perlombaan, permainan

blandhong : tukang menebang kayu

blarak : daun kelapa

blarat : pergi cepat-cepat, keluar lari

blathok : beliung

blawu : kelabu kebiruan

bledhèg : halilintar, petir, guruh, guntur

bledug : 1 debu, asap; 2 anak gajah

bleketépé : dinding dari anyaman daun kelapa

bleketupuk : jenis burung

blekok : jenis burung bangau

bléncong : lampu untuk pergelaran wayang

bleret : redup

bléro : tidak nyaring

blibar : manggis muda

bligo : jenis buah labu

bligon : keturunan dari dua jenis yang berbeda

blilu : bebal, bodoh

blimbing : buah belimbing; blimbing wuluh : buah blimbing yang rasanya kecut

blinger : tersesat, keliru

blondhot : ingkar janji, tidak tertib

blonyo : alas, usap; lara blonyo : patung tiruan pengantin

blonyoh : labur, ulas

blorok : bulu ayam yang berwarna hitam dan putih

bludru : jenis kain

blumbang : empang, kolam

bobokan : tetabuhan, gamelan

bobol : jebol, bedah

bobot : 1 berat, beban; 2 kualitas; bobot timbang : persamaan mutu, perbandingan kualitas

bobrok : remuk, hancur, berantakan, rusak

bocah : anak-anak

bocor : bocor, pecah

bodhag : bakul yang besar

bodho : bodoh, tolol, dungu; cara bodhon : secara gampang, dibikin mudah

bodhol : pecah, bedah, bocor

boga : makanan

bogang : tidak utuh, banyak jarak, jarang-jarang

bogol : tipu muslihat, perdaya, rayuan gombal

bogor : pohon siwalan

boja : suguhan, hidangan, makanan, menu; boja krama : pesta, bersenang-senang dengan makan-minum; bojana : pesta, bergembira ria dengan makan minum

bojo : suami istri

(m)bok : ibu; (m)bok ajeng : panggilan untuk perempuan yang berderajat; (m)bok ayu, bakyu : kakak perempuan; (m)bok bèn : biarkan saja; (m)bok bilih : mungkin, barang kali; (m)bok bok : mungkin saja, boleh jadi; (m)bok cilik : bibi, adik perempuan ibu; (m)bok gedhè : uwa, kakak perempuan ibu; (m)bok mas : panggilan untuk perempuan yang berderajat rendah; (m)bok menawa : jikalau, kalau, jika, bila, apabila; (m)bok nom : istri muda; (m)boktuwa : istri tua

bokong : pantat

bokor : bokor

bol : bul, tempayan, jenis gerabah

bolong : lubang

bolot : kotoran kulit; kokot – : kotoran pada leher, daki

boma : gagah, dahsyat; bomantara : angkasa, dirgantara

bombang : tirai, penghalang, sekat

bombong : membesarkan hati; bombong ati : berbesar hati, semangat

bombrong : seadanya, tidak berhias

bonang : bagian dari gamelan

bondhan : menari, berjoget

bonggan : salah sendiri, tak berpikir panjang

bongsor : subur, gemuk, gendut

boros : suka menghabiskan uang, suka belanja

bot : berat, beban; bot répot : beban hidup, kesulitan

boten : tidak

botrawi : balumbang, air dalam telaga

boya : tidak, jangan

bra : 1 sinar, cahaya; 2 raja

brabadan : berjualan kebutuhan sehari-hari, pedagang kelontong

brabah : ramai, gegap gempita

brabak : mau menangis, muka merah

brabas : meresap, merembas

brabat : melintas dengan cepat, berjalan lintas

brahala : patung

brahat : hajat, perhelatan, kenduri

brahma : dewa brahma; brahmacari : calon pendita, brahmana; brahman : pendita, resi, biksu; brahmana : pendita, resi, biksu; brahmani : pendita wanita, resi putri; brahmarsi : dewa

brahwa : bara api

braja : angin topan, angin ribut; brajamuka : gajah

brakatha : laron, jenis hewan beterbangan; brakithi : semut

brama : api, nyala

bramacorah : pencoleng, penjahat

bramantya : marah, semangat, gigih

bramara : lebah, kumbang

brambang : bawang merah

braminta : sedih, gundah

bramita : sedih, gundah

brana : harta, kekayaan

brandhal : perampok, pengacau

branggah : besar, dhasyat

brangsang : gerah, panas

brangta : asmara, cinta

branjangan : jenis burung

branta : asmara, cinta; branta mara : asmara

branyak : genit, gesit

brasak : kasar, keras

brasat : lari, bebas, lepas

brastha : basmi, berantas

brata : bertapa, semedi, setia; bratastuti : sembah, penyembahan; bratawali : jenis tumbuhan yang pahit sekali berguna untuk obat keluarga; bratayuda : perang keluarga Barata

brati : keturunan itik dan angsa

brawala : berselisih, bertengkar, cekcok

brawuk : mendaku barang milik orang lain

brayan : berumah tangga, suami istri

brayat : keluarga, satu rumah

bregada : regu, satuan pasukan

bregas : sehat, trengginas

brèh : pemurah, suka memberi

brekasakan : jenis makhluk halus

bremana-bremani : pendita, resi, biksu

bremantya : marah, semangat, gigih

bremara : lebah, kumbang

brengga rowa : kaya harta dan saudara

bresih : bersih, tidak ada sampah; bresihan : tempat menyimpan alat kecantikan; bresih désa : hajat orang sedesa membersihkan desa dan syukuran

bretya : prajurit, tentara

brèwu : kaya raya, banyak harta

bribin : 1 brisik, gaduh; 2 ramai, menggelegak

bricik : dengki, iri

brintik : rambut keriting

bris : bulu kuda

brokoh : kenduri untuk anak

brongsong : 1 bungkus, tutup; 2 penutup mulut sapi agar

tidak bisa makan sewaktu dipakai membajak sawah

brongta : sedih, susah

brosot : keluar, lepas

brubuh : pertempuran dahsyat, perang amuk-amukan

brungut : muncul, timbul, tampak lagi

brunjung : atap joglo yang bagian atas

brutu : anus

bruwet : ruwet, berbelit-belit

bubak : muka, mulai; bubak kawah : peralatan untuk upacara pengantin

bubar : selesai, rampung; bubar lahan : sia-sia, mubadzir

bubat : rambut kuda

bubuk : serbuk

bubur : bubur, nasi yang lembut

bubut : 1 cabut, tarik; 2 jenis burung

bucal : buang, lempar

bucik : luka di kulit

buda : 1 agama Budha; 2 hari Rabu; buda cemengan : hari Rabu Wage

budaya : budaya, budi daya, buah akal budi, adat

budhal : berangkat pergi

budheg : tuli, pekak

budhug : 1 jenis penyakit kusta; 2 lempar, buang

budhur : bengkak karena keracunan

budi : akal budi; budi arda : hasrat, nafsu; budi daya : usaha, upaya, ikhtiar; budiman : berbudi luhur; budya : norma, hukum

buhaya : buaya

buja : bahu, tangan; bujakrama: perjamuan, pesta makan; bujana : makan-makan, pesta pora

bujaga : ular

bujangga : 1 pujangga, ahli sastra, pengarang ulung; 2 ular

bujanggapuspa : nagasari

bujangkara : gelang

bujel : tumpul, tidak lancip

bujeng : kejar, buru

bujil : kecil terus, tidak dapat tambah besar

bujuk : rayu, tipu muslihat

bujul : bajak, mengolah tanah

bujung : kejar, buru

buka : 1 buka, membuka; 2 makan untuk buka puasa; 3 mengawali gamelan; bukak : buka, membuka; bukak klambu : buka kelambu, upacara pada pernikahan; bukak kunci: uang muka; bukakundha : mahkota; bukakundur, bukasari : mahkota; bukasri : kopiah

bukti : 1 bukti, nyata; 2 makanan

bukung : ekor terpenggal, terpotong

bukur : kerang, siput, bekicot

bul : gerabah, jembangan

bulan : bulan, candra

bulu : jenis pohon; bulu bekti : upeti, persembahan; bulu-bulu : jenis jambu

bulus : kura-kura, labi-labi

bumandhala : jagat, bumi, dunia, alam

bumbu : bumbu, rempah-rempah, penyedap

bumbung : potongan bambu seruas, tabung

bumi : tanah, alam, dunia; bumintara : negara, kerajaan; bumitala : dasar bumi, alas tanah

bumpet : mampet, buntu, tidak tembus

bun : embun, bintik-bintik air

buncang : lempar, hempas

buncis : jenis sayur, buncis

buncit : bontot, bungsu

bunder : bundar, bulat

bundhet : kusut, luyuh

bungah : senang, bahagia, gembira, suka cita

bunggan : salah sendiri, tidak perduli

bungis : moncong babi hutan

bungkuk : bungkuk, mencekung

bungkus : bungkus

bunglon : bunglon, hewan yang bisa berubah-rubah warna kulit

buntala : bumi, tanah, jagat

buntar : 1 alas batang tombak; 2 paling ujung

buntas : selesai, tamat

buntat : belakang

buntel : bungkus, sampul

buntu : buntu, tertutup

buntung : 1 tidak beruntung, rugi; 2 terpotong

buntut : ekor; buntut urang : rambut di tengkuk, leher belakang

bupati : bupati, penguasa daerah

buri : belakang, nanti

buritan : belakang

buru : kejar, tangkap

buruh : buruh, pegawai, kuli; buruh sawah : buruh penggarap sawah; buruh tani : buruh penggarap sawah

busana : pakaian, busana

busu : jun yang tertutup

busuk : 1 bisu, dungu, tuli; 2 orang miskin, jembel, bodoh

busung lapar : sejenis sakit kurang vitamin yang ditimbulkan akibat kelaparan yang berkepanjangan

buta : raksasa

buteng : nafsu, marah

buthek : keruh

butuh : butuh, perlu

buwana : dunia

buwara : mengembara, merantau

buwaya : buaya

buwuh : buwuh, menyumbang

buya : kejar, buru

buyar : cerai-berai, kacau

buyuk : pohon nipah

buyung : tempayan, jambangan

buyut : piut, cicit

C

cabar : urung, gagal, kandas, tak berhasil

cablaka : terus terang

cabol : pendek kecil

caca : cacat

cacad : 1 cacat, difabel; 2 cela; nyacat : mencela

cacah : hitung, jumlah; cacah-cucah : kacau, berantakan; cacah eri : jumlah banyaknya ikan; cacah jiwa : penghitungan jumlah penduduk; cacah molo : penghitungan jumlah rumah; cacah sawah : penghitungan luas sawah; cacah sirah : penghitungan jumlah penduduk

cacakan : alat peracik tembakau

cacala : pemberitahuan, pemberitaan

cacing : cacing, jenis hewan tanah

cadama : rendah, hina

cadhong : 1 terima; 2 minta, mohon; 3 ransum

cagak : tiang, pilar

cahya : cahaya, sinar

caja : cipta, reka

cakar : kaki ayam/burung

cakarwa : jenis burung belibis

cakep : 1 cakap; 2 dekap; 3 syair

caket : dekat, mesra

cakil : 1 nama wayang; 2 lintah

cakot : gigit, kunyah

cakra : roda; cakrabawa : mengira, menduga; cakradhara : penguasa daerah, bupati; cakra manggilingan : roda berputar; cakrawala : batas angkasa dengan daratan, horizon; cakrawarti : menguasai dunia; cakrawati : menguasai dunia

caksana : bijak bestari

caksuh : mata, netra

caksusrawa : ular

cakul : jenis ikan

cakup : mencakup, memuat

cala : pelita, penerang; calabéka : menjadi penghalang; cala-culu : seenaknya, semaunya; calaina : buta, tak bisa melihat; calawadi : syak wasangka; cala wenthah : seenaknya, tidak sopan

calathu : bicara

calita : geger, gempar

calon : calon, bakal

caluk : buah asam muda

calung : alat musik sejenis angklung

cam : renungan, pikiran

camah : hina, rendah

camana : bersuci, membersihkan

camara : 1 pohon cemara; 2 sambungan rambut palsu

camari : anjing

cambah : kecambah

camben : obat bius, candu

cambor : aduk, campur

cambuk : cambuk, cemeti, pecut

cambur : aduk, campur

campah : hambar, tawar

campaka : bunga cempaka

campuh : bertempur, berperang

campur : campur, gaul; campur aduk : bercampur aduk; campur bawur : bercampur aduk, acak-acakan; campur sari : jenis musik kolaborasi tradisional dan modern

camra : anjing

cancala : gerak, getar

cancing : trengginas, terampil

cancut : menyingsingkan baju; cancut taliwanda : bersegera berangkat mengerjakan tugas

canda : syair, puisi

candaka : duta, utusan

candha : marah, geram; candha birawa : merah yang dahsyat

candhak : pegang, genggam

candhala : tabiat kasar; candhala gati : kejam, keji, tabiat kasar

candhana : kayu cendana

candhang : menadah, telapak terbuka

candhi : candi, tempat pemujaan; candhik ala : senjakala, gurat merah di langit senja

candhuk : temu, jumpa

candra : 1 bulan; 2 pelukisan, pujian; candrama : bulan; candramawa : kucing yang hitam pekat; candrasari : bulan; candrasasi : bulan; candrasengkala : tahun yang didasarkan pada peredaran bulan; candrasa : jenis senjata, pedang

candu : candu, madat

canéla : sandal, alas kaki

cangak : jenis burung bangau

canggah : neneknya nenek

canggal : pohon yang telah mati

canggèh : tangan usil, suka mengusik

cangkah : 1 sandaran kaki; 2 bercabang

cangkang : 1 bungkus buah; 2 kulit telur

cangkèl : keras kepala, kepala batu

cangkem : mulut, lesan

cangket : indah, elok, enak dipandang

cangking : tenteng, jinjing

cangkir : cangkir

cangklèk : jenis gendhing

cangkleng : menunggu lama

cangkrama : bercengkerama

cangkrang : 1 jenis cacar air; 2 semut merah

cangkring : jenis pohon

cangkul : cangkul

canik : tipe wajah kecil

canthaka : kurang ajar

canthas : keras, gesit, lincah

canthèl : 1 jenis tanaman palawija; 2 menyangkut

canthik : ujung perahu depan/belakang

canthing : canting, alat untuk membatik

canthol : cantol, gantung, gandul

canthuka : kodok

canthula : kurang ajar, tidak punya sopan santun

cantrik : siswa, santri di padepokan

cantya : mukti, mulia

caos : memberi, persembahan

cap : cap; cap-capan : tiruan dengan cap, cetakan; cap dumuk : cap jempol; cap jempol : cap ibu jari

capa : busur

capah : tumit, kaki, alat jalan

capang : panjang kumis

capar : cambah, akar

caparu : cerana

capeng : bertolak pinggang

capet-capet : lupa-lupa ingat, tahu sedikit

caping : penutup kepala

capit : menjepit, mengapit

caplok : telan, makan; nyaplok : menelan

capuri : tembok, pagar dari batu

cara : cara. metode; cara balèn : jenis gendhing

carak : alat untuk mencuci mulut kuda

caraka : utusan, duta, suruhan, wakil

carakan : bibit, calon, bakal

carana : perhiasan, pemandangan, pengayoman

carang : ranting bambu yang berduri; carangan: sempalan, tambahan

carat : ujung kendi, ceret; carat warsa : cleret tahun, petir angin

carek : dekat

carem : bermain cinta

cari : cari, usaha

caring : terang, panas

carita : cerita, kisah; cariyos : cerita, kisah

carma : kulit, belulang

carmin : cermin, kaca

caru : sesaji, suguhan; carumuka : musuh

carub : campur; carub wor: campur baur, satu padu

caruk : ambil; nyaruk : mengambil

carya : teman, sahabat

caryan : terpesona

cata : hati, perasaan

catar : payung

catha : kreatif, banyak akal

cathak : 1 lalat kuda; 2 seenaknya, semaunya

cathèk : gigit, pagut; cathèk gawèl : gigit, pagut

cathet : catat

cathil : ambil, jinjing

catho : belum mengerti

cathok : 1 tangkap; 2 sambungan; cathok cawèl : suka mencela; cathok pélas : sekali pakai

cathuk : benturan dua benda kecil tapi keras

cathut : cabut, memalsu

cato : luka, babak belur

caton : tempurung yang berlubang

catra : pengayoman, payung

catratra : cakra, payung, songsong

catu : luka, lecet

catur : 1 tutur kata, sabda, bicara, cakap; 2 empat; 3 permainan catur; catur muka : empat muka, empat wajah; caturan: pembicaraan, percakapan

cawad : aib, cacat

cawak : suka bicara keras

cawan : cawan, alas gelas

cawang : cabang, bibit

cawar : gagal, kandas

cawèl : gigit, pagut

caweni : kain mori warna putih

cawet : cawat, celana dalam

cawil : gigit, pagut

cawiri : ukiran sulur-suluran

cawis : sedia, siap

cawu : catur wulan, empat bulanan

cawuh : berulang-ulang, campur-baur

cawuk : menciduk

caya : 1 cahaya, perangai; 2 pelindung, pengayom; caya murcaya : penghormatan

cebak : bersenggukan menangis

cebelèh : kurang cerah

ceblaka : terus terang, jujur

cébol : kerdil, kecil pendek; cébol kepalang : tidak kecil dan tidak besar

cébong : berudu, anak katak

cebuk : hama tanaman kacang

cebur : masuk ke dalam air

cecak : cicak

cecaya : cahaya, sinar

cécébucé : babak belur; cécémuwé : sendau gurau

ceced : cacad, cela

cècèg : sesuai, serasi

cecek : sesuai

cècèkan : mudah dijalani

cecel : hancur, remuk

cecep : sedot, hisap

cècèr : cecer, berjatuhan

cécok : bertengkar, konflik

céda : cela, cacat

cedhak : dekat, mesra

cegah : cegah, hindar

cegat : hadang

cegèh : sesak nafas

cégoh : lahap, rakus

cegot : potong, putus, patah

ceguk : reguk, minum air

cegur : mencebur, masuk dalam air

cekak : pendek, singkat; cekak aos : padat berisi

cekap : cukup, selesai, rampung

cékas : memberi wasiat, pesan

cekel : pegang, jabat, kendali; cekel gawé : mempunyai pekerjaan

cékoh : meludah; cékoh régoh : lahap

cela : cela, cacat

celari : sutra celari

celak : 1 dekat; 2 penebal alis

celaka : celaka, musibah, halangan

celathu : omong, bicara, berkata

celeb : celub, benam

celek : dekat, rapat

cèlèng : babi hutan

cemani : hitam legam

cemara : 1 pohon cemara; 2 rambut palsu

cembuk : babi

cemburu : cemburu, curiga

cemèk : anak kambing

cemeng : 1 hitam; 2 perasa, gampang menangis

cemer : cemar, kotor, rusuh

cemera : anjing

cemet : tarik, seret

cemethi : cemeti, senjata

cemirik : anak anjing

cemok : sentuh, pegang, senggol

cemol : ambil, sentuh

cempa : pendek, singkat

cempaka : bunga cempaka

cempala : pemukul kotak untuk wayang

cempaluk : buah asam muda

cempé : anak kambing, gibas kecil

cempèd : pipih, gepeng

cempedhak : cempedak, sejenis nangka

cèmpèh : bakul kecil bundar wadah nasi

cempluk : 1 buncit, gendut, bundar; 2 wadah

cemplung : cebur, benam

cempol : sabut kelapa

cempuri : pagar tembok

cempurit : tangkai wayang

cempurung : anyaman bambu untuk menutup jenazah

cemung : kaleng

cemuru : kijang

cencang : ikat, belenggu

cencem : rendam, benam

cendeng : sanak saudara, famili

cendhak : pendek, singkat; cendhak umur : cepat mati, pendek umur

cendhala : jahat, kejam

cendhana : cendana, gaharu

cendhani : bambu kecil; cendhani raras : balai tempat istirahat

cendhèk : pendek

cendhéla : jendela

céndhol : cendol

cené : cela, cacat, aib

cenéla : alas kaki, sandal

ceneng : sejenis bokor

cènèng : kaitan, hubungan

cenggama, cenggami : takut, kuatir

cènggèr : hiasan pada kepala ayam

cengkah : berbeda, berlawanan

cengkal : kayu penyangga

cengkalangan : kayu pembalut roda (pedati)

cengkang : ukuran selebar ibu jari dan jari telunjuk yang dibentang

cengkar : 1 cerai-berai, pisah; 2 makar; 3 tanah gersang

cengkaruk : bunga pohon randu

cengkèh : cengkeh

cengkir : degan muda, buah kelapa yang masih sangat muda

cengkok : tempat merajang tembakau

céngkok : gaya

cengkorongan : rancangan

centhang : memanggul, mengangkat, memikul

cénthang : memberi tanda

centhé : saron, jenis gamelan

cènthèl : cantel, bergantung

centhèng : suara melengking

centhuka : katak, kodok

centhula : semaunya, tidak sopan

centhung : cabang rambut

cepak : 1 dekat, hampir, nyaris; 2 sedia; cepak rejeki : mudah mencari rizki

cepaka : bunga cempaka

cepaplak : terbentang, terbaring

cepedhak : sejenis buah nangka

cepeng : tangkap, pegang

cepet : cepat, lekas

cepuri : tembok, pagar batu

cerak : dekat

cerdik : pandai, cermat

céré : 1 asli, tulus; 2 kecoa; céré gancèt : jenis rumah tradisional

ceret : tanda baca dalam huruf Jawa

cerma : kulit, belulang

cermin : cermin, kaca, pengilon

cèt bang : peluru api

cetha : jelas, terang

cethak : lanjut

cèthèk : dangkal

cethèn : cambuk, cemeti, pecut

cèthi : pembantu wanita

cethik : menyalakan, menghidupkan

cething : bakul yang kecil, tumbu, tempat nasi

cétho : buta, tak bisa melihat

cibuk : gayung, alat berenang

cidra : kianat, bohong, tipu

cihna : tanda, lambang

cikal : sisa parutan kelapa; cikal bakal : pelopor, perintis

cikar : gerobak, pedati

cikrak : keranjang sampah, alat mengambil sampah

cikrukan : bungkuk, merunduk, tua bangka

cilaka : celaka, malang

cili guthi : kecil

cilik : kecil

cilum : menyelam

cimplik : lampu kecil, pelita

cincin : cincin, perhiasan jari

cindhé : cindai, kain pengikat pinggang perempuan

cindhil : anak tikus

cintaka : pemikiran, angan-angan

cintantya : cantik, indah

cinthaka : bilahi, azab

cintra : cela, celaka

cintraka : celaka, musibah

cintya : indah, cantik

cipta : cipta, buat; cipta ripta : ciptaan, buatan

cirak : jenis permainan anak tradisional

ciri : 1 ciri-ciri; identitas; 2 cela; ciri wanci : hal mengenai keburukan, titik celanya

cis : tombak kecil

cita : cita-cita

cithak : cetak

citho : buta, tak melihat

citra : 1 citra; 2 gambar, tulisan, lukisan; citrakara : tukang lukis; citraléka : lukisan, gambaran

ciyu : minuman keras

ciyut : sempit, kecil, rapat

clunthang : jenis gending

coba : coba; cobi : coba, permisi

cobèk : cobek, alat untuk menggilas sambal dan bumbu

cocak : burung cucak; cocak rawa : burung cucak rawa

cocok : sesuai

cocoméyo : tidak memahami tata krama

codaka : cundaka, utusan

codhot : jenis binatang pemakan buah

codya : cacat, cela

cohung : burung merak

cokèkan : jenis seni tradisional

coklat : 1 warna coklat; 2 jenis buah

colong : curi, maling; colong jupuk : hal ambil mengambil, pencurian

condra : rembulan; condra sengkala : sengkalan (sandi rahasia) tahun bulan; condra kanta : warna-warni, bulan

condré : jenis keris, senjata

congat : menjorok, muncul

conggah : mampu, sanggup

congkrah : berselisih, bersitegang

congkrang : sesak, kurang panjang

conglok : juru sandi, pengintai

congok : 1 penyerta, pengiring, perantara; 2 (di-) : dilubang dan diberi tali kekang pada hidung sapi dan kerbau agar bisa dikendalikan

conthang : dicuntang, dicentang

conthèng : centang

conthok : lengan baju (keprabon) yang besar

conthong : 1 mulut; 2 wadah berbentuk kerucut

conti : dihalang-halangi

conto : contoh, teladan, misal

copot : copot, lepas, tanggal

cora : penjahat, pencuri, orang jahil

corah : sela, renggang, senggang

corak : corak, gaya, model

cora-pracoré : orang jahat, durhaka

coré : penjahat, orang hina, berperilaku buruk

corèk : coret, gores

coro : kecoa, coro

cotha : berkain separu untuk sabuk

cothé sisip, sarung

cotho : buntung, tak beruntung, tidak kebagian

cowèk : cobek

cowong : pucat, lesu

crah : cerai, berkelahi

craki : penjual bahan jamu, pedagang bahan obat; crakèn : bahan jamu, bahan obat-obatan

crancang : tampar, tali

crigan : wadah keris di pinggang

cripu : alas kaki, sandal

crita : cerita; criyos : kata, cerita

criwis : banyak bicara, cerewet

cubung : kecubung, jenis bunga

cucah : menjemukan, membosankan

cucak : jenis burung; cucak rawa : burung cucakrawa

cucal : kulit, belulang

cuci : cuci, membersihkan

cucud : lucu, humor, jenaka

cucuh : 1 caci; 2 bertempur

cucuk : paruh; cucuk besi : 1 jenis burung; 2 catut yang besar; cucuk dhandhang : alat untuk membelah batu, kayu

cucul : 1 melepas; 2 membayar

cucup : hisap, sedot

cucur : 1 jenis kue; 2 burung kedasih

cudaka : duta, utusan

cugar : gagal, batal

cuget : cepat marah, putus asa; cugetan : mudah putus asa, kecil hati

cukil : cukil, jungkil; cukit dulit : anak tiga laki-laki semua

cukup : cukup, terpenuhi

cukur : cukur, pangkas rambut

cula : jorok, buruk

culik : 1 diambil sebelum matang; 2 culik, curi

culika : licik

culub : masuk ke dalam air

cumanthaka : lancang, sok berani

cumbana : bercinta

cumbu : 1 mengoceh; 2 cumbu rayu

cumi : cuma, hanya, semata-mata

cumleng : sakit kepala

cumpèn : terbatas

cumpet : tutup, sumbat

cumpi : terbatas, tertentu

cumpleng : memekakkan telinga

cundaka : utusan, suruhan

cundha : ujung, hilir; cundhamani : panah api

cundhang : kalah

cundhit : alat untuk mencari ikan

cundhuk : cocok, setuju, ketemu; cundhuk laris : pelaris, memotong harga; cundhuk mentul : perhiasan untuk pengantin

cundrik : keris kecil

cunéya : perahu, kapal kecil

cungkup : rumah nisan di kuburan

cunthang : jenis takaran beras

cunthel : putus, patah

cupak : tampar, pukul, tendang

cupar : lancang, campur tangan

cupet : pendek, kurang panjang; cupet ati : mudah marah; cupet budi : tidak mau mengejar nilai-nilai kebajikan; cupet lelakon : cita-citanya tidak tercapai; cupet nalar : pendek akal, kecil hati; cupet pengandel : tidak mudah percaya

cuplak : 1 cabut; 2 penyakit kulit

cupu : cupu, kotak

curak : tahi telinga

curang : licik, culas

curiga : keris, pusaka

curing : sabit, pisau

curma : sirna, hancur

curnita : lebur, hancur

curung : setandan pisang, serangkai pisang

curut : jenis tikus

cuthak : punggawa, wedana

cuwa : kecewa, menyesal

D

dadali : burung dadali, walet

dadar : goreng; dadar lèlèr : anugerah, piagam; ndadari : purnama; wulandari, wulan ndadari : bulan purnama

dadhi : air susu; lawana udadhi : lautan susu

dadi : menjadi; dados : menjadi; dadra : menjadi-jadi; dadya : menjadi; ndadi : menjadi-jadi, berkembang biak

dadu : 1 dadu; 2 warna merah muda

daerah : daerah, wilayah

daga : membandel, memberontak

dagan : batu lompatan, dagan

dagang : jual beli; dagangan : barang yang diperjualbelikan

dagda : pandai, ahli; widagda : pandai, banyak pengetahuan

dagel : 1 setengah matang; 2 lucu; dagelan : lelucon

daging : daging

dah : jahat, buruk; dahwèn : campur tangan, intervensi; sering berubah menjadi “dak” : dak-dir : sombong, congkak; dak menang : sewenang-wenang; daksiya : sia-sia

daha : matang, terbakar

dahana : api; asmaradahana : api asmara

dahat : sangat, amat; dahat sinudarsana : sangat terhormat

dahuru : geger, huru-hara

dajal : dajal, iblis; dajal laknat : iblis, setan

dak : 1 saya -, ku -; 2 jahat; daktulisi : kutulisi, daktonton : kutonton; dak-dir : sombong, congkak; dak menang : sewenang-wenang; daksiya : sia-sia

daksa : mahir, ahli

daksina : 1 hadiah; 2 selatan; 3 kanan; daksinarga : Gunungkidul; pradaksina : mengelilingi candi dari arah kanan ke kiri

dakwa : tuduh, dakwa

dalah : serta, dan

dalan : jalan, tempat lewat

dalaran : sebab, karena

dalasan : serta, dan

dalèh : duga, kira

dalem : 1 dalam; 2 saya, hamba; ndalem : 1 rumah; 2 saya, hamba; dalemipun bapak : rumah bapak; kagungan ndalem : milik paduka, anda; panjenengan ndalem, sampeyan ndalem : paduka, anda; punten ndalem sewu : mohon maaf sebesar-besarnya

dalima : buah delima

dalon : babi hutan

dalu : malam

daluwang : kertas

dama : rendah, hina; didama-dama : disayang-sayang

damar : dian, pelita, lampu

damba : akal, kecerdikan

damel : buat, kerja; pedamelan : pekerjaan

damèn : batang atau daun padi

dami : 1 tangkai padi; 2 otot daging buah nangka; damèn : batang padi

damu : didamu : ditiup; ndamu : meniup

dana : dana, uang; danabau : sedekah dengan bekerja; danaiswara : kaya-raya; danakrama : tahu sopan santun; danarta : harta, arta; danawira : dermawan, suka bersedekah

danar : kuning langsat

danas : buah nanas

danastri : bidadari

danawa : raksasa

dandan : 1 berdandan, berhias; 2 memperbaiki; dandan omah : memperbaiki rumah

dandang : alat tempat menanak nasi

dangan : berkenan, mengerti; danganan : mudah mengerti, mudah paham

dangu : 1 lama; 2 didangu : dipanggil, disapa, ditegur; kedangon : terlalu lama; dangu-dangu: semakin lama

dangur : ketela, ubi kayu

dangus : marah, dzalim

dani : baik, bagus

daning : kata seru tanda heran

danirmala : sangat suci, zuhud

daniswara : pandai, kaya raya

danta : 1 gading; 2 perlahan-lahan

danti : gajah

danu : busur panah; danuja : raksasa, termasyhur; danumaya : memancur, menyala; danurdara : satria, sakti; danuraja: mahkota; danurwéda: ilmu kesempurnaan, ajaran kebijaksanaan hidup

dara : burung dara, merpati; danten : burung dara (ing.); dara dasih : seperti apa yang diimpikan; dara gepak : jenis rumah tradisional

darah : darah, alur keturunan; darah biru : keturunan bangsawan, ningrat

darak : kira-kira, persangkaan

daraka : kokoh, kuat, sabar

darana : sabar, lapang dada; sabar darana : sabar sekali

darani : bumi

darapon : supaya, agar

darba : rumput

darbé : punya, milik

daridra : melarat, miskin

darma : pengabdian, perjuangan, pengorbanan; darmabakti: pengabdian; darmaja : keturunan orang utama; darmajeng : selamat, sejahtera; darmakusala : perbuatan utama; darmalaksana: berbuat adil, kebajikan;

darmasastra : kitab yang berisi tentang hukum; darmasunya: ilmu kesempurnaan hidup; darmasunyata : ilmu kesempurnaan hidup; darmawanita : pengabdian para wanita; darmi : pengabdian

darpa : berani, cakap; darpana : cermin; darpaya : berani, cakap; darpita : berani, cakap

darsa : tauladan, contoh; darsana : contoh, tauladan; darsari: contoh, tauladan; darsih: contoh, tauladan

darti : mahkota

daru : pulung, wahyu; darubeksi: guna-guna, pesona

daruna : keperluan, kepentingan

darung (n-) : terus-menerus

daruti : murka

darya : tumbuh, kuasa

dasa : sepuluh; dasamuka : bermuka sepuluh; dasanama : nama lain; sinonim; dasasila : sepuluh sila; dasawarsa : sepuluh tahun; dasendriya : sepuluh indera, ilmu kadigjayan saripati sepuluh kekuatan

dasi : hamba

dasih : 1 hamba; 2 kekasih

dastha : rusak, hancur

datan : tidak; datanpa : tanpa

data : nyala, terus-menerus; datapati : matahari; datapitana: diam, hening; datapitara : diam, hening; datatita : diam, hening; datatitaya : diam, hening

dati : lebih baik, bagus

datitan : diam, hening

daulat : kuasa, kekuasaan

dauru : geger, huru-hara

dawa : panjang; dawa tangane : suka mencuri; dawa ususé : sangat sabar; kacang dawa : kacang panjang; dawi : panjang sekali

dawala : putih

dawata : dewata, kedewataan

daweg : sangat paham; dawegan : degan, kelapa muda

dawi : mentang-mentang

daya : daya, tenaga; daya-daya : mumpung-mumpung

dayaka : orang yang memberi/ menaruh belas kasihan

dayinta : putri, permaisuri

debog : batang pisang

dedah : hujan terus-menerus

dedaman : barang yang dihemat-hemat

dedamel : pekerjaan, tugas

dédé : bukan, lain

dedeg : tinggi badan; dedeg pangawé : setinggi badan dan tangan diacungkan; dedeg piadeg : tinggi badan saat berdiri

dedeng : dodot, kain serikat pinggang

dedel : rapat, padat; ndedel : melambung, berkembang

deg : tegak, berdiri; degrès : gila, majenun; degsura : keji, aniaya

degan : degan, kelapa muda

dekep : dekap, peluk

deksina : 1 selatan; 2 kanan

dekung : bengkok, kelok

delah (n-) : pasrah; delahan : besok, akhirnya; delalah : kebetulan

dèlan : trasi

delancang : 1 kertas; 2 kopiah

delap : suka meminta tak mau memberi

delapon : supaya

delasan : serta, dengan

deleg : jenis ikan air tawar

dèlèh : taruh, letak; didèlèh : ditaruh

deleng : lihat, pandang; pandelengan : penglihatan

dèlèp : benam, celup

dèlèr : teler, mabuk

deles : betul, benar

deli : coba saya lihat

delik : 1 sembunyi; bersembunyi 2 mendelik : tercekik, melotot

deling : bambu

demang : lurah

dembaga : tembaga

démblo : tebal berlapis-lapis

demek : sentuh, raba

demèk : sentuh, raba

demen : senang; demenakaké : memperhatikan dengan serius karena senang; demenan : selingkuh

demeng : hitam

demung : jenis alat musik gamelan

dèn : 1 di-; dènta : olehnya; dènya : olehnya; 2 raden, gelar bangsawan; dèn ajeng : gelar bangsawan putri; dèn ayu : gelar kebangsawanan putri; dèn bagus : gelar kebangsawanan putra; dèn bèi : gelar kebangsawanan putra

denang : mengetahui; (ka-an) : ketahuan

denaya : baik, bagus

denawa : raksasa

déné : oleh; ndéné : ke sini

dengak : mendongak, menengadah

dengangak : menengadah, mendongak

dengap : ingin, hendak minum-minum

dengarèn : kebetulan sekali, tak terduga

dengkèk : sakit pinggang

dengki : dengki, iri

déning : oleh; dènira : olehnya

denta : gading, putih seperti gading

depara : mustahil, tak mungkin terjadi

déra : oleh

dérah : daerah, uraian

derana : sabar, lapang dada

derap : berlari, mendua

derapon : supaya, agar, biar

derbala : kaya raya, banyak pengikut

derdah : wabah menular, kerusuhan yang menjalar

derdasih : terus

dereng : dorongan, keinginan kuat

dèrèng : belum

derep : kerja menuai padi

deres : deras, lebat; deres pathes : deras sekali

dèrès : mengambil getah karet

dering : tepi benda yang tipis lebar

derkuku : jenis burung

derma : derma, sedekah; dermawan : suka memberi

dersa : keras

dersana : 1 utusan; 2 jenis buah jambu

derta : mahkota

derwolo : keras hati

désa : desa, dusun; ndésit : kedesa-desaan, anak desa

dési : cantik, rupawan

détya : raksasa

déwa : dewa; déwaji : raja yang arif bijaksana; déwana : cahaya, termashur; déwata : dewa; déwati : dewi, bidadari; dèwi : dewi, bidadari; déwangga : sutra diwangga; déwangkara : matahari

déwasa : dewasa

déyan : diam, lampu, pelita

dibya : pandai, cerdik; dibyana : kelebihan

dig : lebih, mumpuni; digdaya: sakti, mandraguna; digsura :

sombong, kejam; digwijaya : kebal, sakti

dika : paduka, engkau; jengandika : kamu, engkau

dikara : pangkat

dilah : lampu, pelita

dimar : lampu, pelita

dimer : kepala batu

dina : hari; dinakara : matahari; dinten : hari (ing.)

dipa : gunung, bukit, benteng

dipangga : gajah

dipati : adipati, bupati, raja kecil, vatsal

dipaya : dian

dipta : sinar, cahaya

dir : angkuh, congkak

dira : kokoh, berani

dirada : gajah; diradameta : taktik perang seperti gajah mengamuk

diraya : kokoh, berani

dirèn : selisih tentang pembagian pekerjaan

dirga : panjang, selamat, sentausa; dirgahayu : semoga berumur panjang aman sentausa; dirgamaya: singgasana; dirganca : berselisih pendapat; dirgantara : angkasa; dirgasana : tempat duduk raja

dité : hari Ahad, Minggu

ditya : raksasa

diwangkara : matahari, surya

diwangsa : akrab

diwasa : dewasa, akil baligh

diwasasri : matahari

diya : saling menuduh dalam pertengkaran

diyat : denda

diyon : pertengkaran soal pekerjaan

diyu : raksasa

dlajah : menjelajahi, merambah

dlamakan : telapak kaki

dlamé, dlaméh : meracau, mengigau

dlancang : kertas

dlanggu : jalan, pematang sawah

dlangkup : perangkap harimau

dlapakan : telapak kaki

dlapé : meracau, mengigau

dlarèh : berlumuran

dlarung : menurut kehendak sendiri; kedlarung-dlarung : terlunta-lunta

dliring : daun enau muda

dlondong : anak

dluwang : kertas

dobol : ambeien; wazir

dodol : jualan, berdagang

dodosan : pesakitan, narapidana

dodot : kain dodot

doh : jauh, jarak renggang

dohitra : cucu

dol (a-) : jual; didol : dijual; dodolan : berjualan; ngadol : menjual

dolan : main, jalan-jalan

dolèk : mencari, berupaya

doloh : letak, taruh

dom : jarum; dondom : merajut, menjahit dengan jarum tanpa mesin

domba : domba, jenis kambing

domblèh : bibirnya terbuka

don : tujuan, cita-cita

dondom : merajut, menjahit

dondon : biasa mengerjakan

donga : doa; ndedonga : berdoa

dongèng : dongeng, cerita, kisah; dongeng bocah : cerita anak-anak

dongong : 1 bunga nipah; 2 bengong

donya : dunia, jagat, alam

dora : bohong, menipu; doracara : bohong, menipu; doradasih : seperti apa yang diinginkan, terjadi seperti mimpi; doraka : durhaka; dorapala : penjaga pintu; dorasembada : berdusta karena terpaksa

doran : tangkai cangkul

dosa : dosa; dosa pati : berdosa karena telah membunuh

dota : penerangan, kilat

dowa : doa; kirim dowa : mengirimkan doa

dowèr : bibir tebal

doyan : doyan, mau

drabya : punya, empunya, kepunyaan

dragen : kuda perang

drajag : datang dengan tiba-tiba

drana : sabar, lapang dada

drastha : mahkota, gelar

drasthi : pandangan mata

drata : keras, cepat

drawa : meleleh, luluh, air; drawana: mengalir, meleleh; drawaya : meleleh, meluluh

drawas : bahaya, celaka; ndrawasi : membuat malang, mencelakakan

drawata : musibah, halangan

drawi : minum, makan

drawili : berkata tiada henti

drawina (an-): makan bersama, pesta makan

drawya : punya, empunya

drebya : punya, empunya

dredah : bertengkar, berkelahi, berselisih

drèdès : bercucuran, menetes

dredheg : gemetar, was-was, kuatir, takut

drejeg : kelihatan tajam

drema : derma, sekedar; dremawan : sikap dermawan, murah hati

dremba : doyan makan, suka mangsa

drèngès : bunga sirih

drengki : dengki, iri

drenjet : maksud pergi mencari

dresana : 1 tauladan; 2 jenis jambu

drestanta : tauladan contoh

drestha : mahkota

dresthi : alis mata

drigama : pengacau, ranjau; drigamabasa : bahasa yang menjebak, ambigu, mendua makna; driganca : berselisih, bertengkar

driji : jari

driya : batin, indera; pancadriya : panca indera

driyah : derma, sedekah, indera

drona : 1 biyung; 2 Begawan Durna, nama wayang

drondus : kata untuk memaki

dronjong : menurun, jalan menurun

dru : jahat, ingkar; drubiksa : setan; druhaka : durhaka, jahat, ingkar

drumas : kuningan

druna : 1 jembangan; 2 pendita Durna (wayang)

druni : hemat, kikir

dubang : kata majemuk dari idu abang, ludah berwarna merah karena bercampur kinang

dubug : bengkak kakinya

dubur : anus

duding : telunjuk; nduding, nuding : menunjuk

dudu : bukan, tidak

duduh : 1 kuah; 2 petunjuk; duduh jangan : kuah sayur; nduduhi; memberi tahu; pituduh : petunjuk, pedoman

duduk : laju, pulang pergi; duduken : bisul di leher

dudur : jelujur, rangka bangunan rumah

dudut : tarik

duga : duga, kira; duga rumeksa : perkiraan; duga-duga : hati-hati, waspada; duga prayoga : sopan santun, tata krama; duga wetara : duga kira, perkiraan

dugang : depak, tendang; dugang miruwang : mula-mula membantu kemudian menjadi musuh

dugi : sampai, tiba

duh : aduh, ungkapan kesedihan; duhita : susah, duka; duhka : duka, sedih; duhkahita: duka, susah; duhkata,

duhkita : kesusahan, kesedihan; duhkitawara : kata-kata atau syair tentang duka cita

duk : saat, ketika, sewaktu

duka : 1 marah; 2 entahlah; duka sampéyan : entah; duka dalem : entah

duksina : 1 selatan; 2 kanan

dukut : 1 nama wuku; 2 jenis rumput

dulang : suap, memberi makan

duli : lutut, duli

dulu : lihat, pandang

dulur : saudara, famili

dum : bagi, beri

dumadi : kejadian, yang terjadi; dumadakan : kejadian yang mendadak

dumahan : berkemas, bersedia

dumaya : asap, awan, mega

dumèh : mentang-mentang

dumilah : bercahaya; harga dumilah : bukit yang bercahaya

dumuh, dumoh : buta

dumung : 1 jenis perangkat gamelan; 2 jenis ular

dumuwé : sok punya, bergaya mewah

duna dungkap : kekeliruan, meragukan

dundum : membagi-bagikan

dunga : doa, memuji, bermunajat

dungik : abdi pendita

dungkap : tiba, waktunya

dunung : tempat, tinggal, letak; dumunung : terletak; ora dunung : tidak paham posisi

dupa : dupa, kemenyan

dupara : mustahil, tak kan terjadi

dur : buruk, jahat; durantara : mustahil, tak akan terjadi; duratmaka : maling, penjahat; durbaga : celaka, hina; durbala : lemah, ketakutan; durbiksa : setan, iblis; durjana : perampok, penjahat; durlaba : sial, rugi; durlaksana : berbuat jahat; durlaksmi : celaka, jelek; durmata : buruk tabiatnya; durniti : salah, musuh; dursila : tingkah laku melanggar tata susila; duryasa : mendapat malu

durdah : berselisih

durèn : buah durian

durga : Sang Durga; durgama: bahaya, halangan

durma : jenis tembang macapat

durta : licik, jahat

durung : belum

dusa : dosa, kutukan

dusana : kejahatan, hina

duskarta : perbuatan jahat

dustama : pekerjaan buruk

dustha : bohong, jahat, buruk

duta : duta, utusan; duta cara: memata-matai; duta mangkara : kilat, petir; duta panglawung : alamat/ firasat akan adanya musibah

duwa : topang, antisipasi; diduwa : ditopang

duwaja : 1 cela, cacat; 2 bendera

duwana : pecah, tercerai

duwara : pintu gerbang, gapura

duwé : punya, hak milik

duwung : keris

dwa : dwi, dua; dwadasa : dua puluh

dwaja : 1 guru; 2 bendera

dwani : suara

dwara : pintu gapura, gerbang; dwarala : pintu gapura, gerbang; dwarapala, dwarapati : (patung) penjaga pintu

dwaya : dua

dwésa : benci, bermusuhan

dwi : dua; dwidasa : dua puluh; dwi lingga : kata ulang; dwi lingga salin swara : kata ulang

berubah bunyi, misalnya wolak-walik; dwi purwa : kata ulang sebagian awal, misalnya gelang-gelang : gegelang; dwi wasana : kata ulang sebagian akhir

dwija : guru, pengajar; dwijawara: maha guru

dwipa : pulau; jawa dwipa : Pulau Jawa; swarna dwipa : Pulau Sumatra

dwipangga : gajah; dwirada : gajah; dwiradameta: taktik perang seperti gajah mengamuk

dyah : 1 gelar kebangsawanan bagi wanita; 2 cantik, ayu; 3 gadis

DH

dhadha : dada; dhadha mentok : dada binatang yang disembelih

dhadhali : jenis burung dadali

dhadhap : jenis pohon; dhadhap srep : jenis pohon dadap yang berkhasiat menurunkan panas (tanaman obat)

dhadhar : terbit (bulan); dhadharan : nama makanan

dhadhu : dadu, jenis judi

dhadhung : tali, ikat, tampar

dhagu : dagu

dhaham : mendehem

dhahina : siang

dhahar : makan

dhahas : kersang, gersang

dhahat : sangat, amat

dhahga : dahaga, haus

dhahina : siang hari

dhakah : serakah, loba, tamak

dhaken : daku, diakui

dhakon : nama permainan anak

dhaku : diaku, diakui

dhakwa : mendakwa, menuduh, menuding

dhalang : dalang, pencerita wayang

dhalung : periuk besar

dham : bendungan, dam

dhama : rendah, hina

dhamarga : jalan besar

dhambul : permainan anak

dhami : damai

dhamis : rapat, rapi

dhampa : nama penyakit kulit

dhampak : dampak, resiko, akibat

dhampar : tempat, papan, kursi

dhamping : tepi jurang

dhampit : kembar laki-perempuan

dhamplak : besar lagi panjang

dhana : dana, uang; dhana-dhini : anak bersaudara pria wanita

dhandha : bayaran mengganti hukuman

dhandhaka : syair, puisi

dhandhan : berdandan, berhias

dhandhang : burung gagak; dhandhang gendhis, dhandhang gula : jenis tembang macapat

dhandher : ketela, ubi kayu

dhandhing : langsing, ramping

dhangak : menengadah, menghadap ke atas

dhangan : berkenan, sadar, maklum

dhanghyang : junjungan, pepunden

dhangir : mencangkul, menggemburkan tanah

dhangka : asal, tempat, wilayah, letak

dhangkak : lehernya pendek lagi sempit

dhangkal : dangkal, tidak dalam

dhangkèl : akar umbi

dhangsul : kedelai

dhani : baik, bagus

dhanu : telaga, danau

dhanyang : makhluk halus penguasa desa atau tempat tertentu

dhaon : daun

dhaos : dacin, timbangan

dhapa (pen-) : rumah serambi muka

dhapet : rapat

dhaplang : merentangkan tangan

dhaplok : tua renta

dhapuk : berperan, menjadi, bertindak

dhapur : rupa, wajah, keadaan

dhara : 1 sedang; 2 dara, gadis

dharah : darah keturunan

dharaka : sabar, suka memaafkan

dharani : bumi, tanah

dharat : darat, tanah

dhari : perempuan, wanita

dharik-dharik : berderet-deret, berbaris rapi

dharma : bagus, utama, kebaikan; dharmabakti : pengabdian, darma bakti; dharmamigena : kemampuan, keahlian; sudharma : ayah, orang tua

dhateng : tiba, datang; dhatengan : tamu, orang yang berkunjung

dhatu, dhatuk : raja, yang dipertuan, junjungan; dhatulaya : kerajaan, kraton, istana

dhaulu : dahulu, lampau

dhaun : daun

dhaup : menikah, kawin, berumah tangga

dhaut : berangkat, tentara

dhawah : jatuh, perintah, nasehat; dhawahan : bendungan, empang

dhawak : sendirian, tak berteman

dhawet : jenis minuman bercendol

dhawoh : jatuh, perintah

dhawuh : sabda, kata, perintah; dhawuhan : perintah, anugerah

dhawuk : hitam bercampur putih; jaran dhawuk : kuda yang bulunya campur hitam putih

dhaya : bedaya, tari

dhayang : pepunden, junjungan, yang dipertuan; dhayang buruh : dayang-dayang, pelayan

dhayita : perempuan, istri

dhayoh : tamu, pendatang

dhayuh : tamu, pendatang

dhayung : dayung, kayuh perahu

dhècol : tidak rata, tidak seimbang, berat sebelah

dhedhak : katul, sisa padi digiling

dhedhali : burung dadali, burung layang-layang

dhedheg : martil, pukul, palu

dhedhek : dedak, katul, sisa beras digiling

dhedhep : sepi, senyap, tenang

dhedhepa : rentangan tangan

dhedher : tanam, ditumbuhkan

dhedhes : mencari dengan cermat

dhèdhès : dedes, kesturi

dhedhet : gelap gulita, muram; dhedhet erawati : gemuruh topan

dheg : gemetar, trataban, terkejut; dheg-dhegan : gemetar, kuatir, was-was, sumelang

dhèhèm : bersuara hanya dengan menggerakkan tenggorokan

dhèk : ketika, suatu saat, sewaktu; dhèkwur : singkatan dari cendhek dan dhuwur, tinggi rendah, tidak rata

dhekah : pedukuhan, dusun, desa

dhekeh : letak, tempat, tinggal

dhekeman : kedelai

dhekok : cekung, menjorok ke dalam

dhekong : lekuk, berlubang

dhékor : hiasan, dekor

dhekos : tinggal di rumah kos-kosan

dheku : merunduk, menunduk

dhelé : kedelai

dhelik : bersembunyi

dhélik : singkatan dari gedhe dan cilik, besar kecil

dhelog : kukali, belanga; dhelog-dhelog : duduk diam termenung

dheluk : merunduk, menunduk

dhemen : suka, senang, hobi; dhemennyar : suka barang baru

dhemit : hantu, lelembut, makhluk halus

dhempil : cuwil

dhemping : tepi jurang

dhendha : denda, hukuman

dheng : saat yang tepat, waktu yang pas

dhéngah : segala, semua, sekalian; sadhéngah : sembarang

dhengkul : lutut

dhènok : panggilan buat anak perempuan

dhèrèk : ikut, numpang, menyertai

dhestha : dusta, bohong, ingkar

dhestar : baju destar

dhesthi : dusta, bohong, ingkar

dhéwé : sendiri; dhèwèk : sendiri, tanpa kawan; dhèwèkan : sendiri, tanpa kawan; dhèwèké: dia, mereka; dhèwèkné, dhèwèknèn : dia, mereka

dhidhal : lecet, terkelupas

dhik : adik; dhik-é, dhikné : adiknya

dhikara : penghinaan, kemarahan

dhinakara : matahari

dhiné : dinasnya, mestinya, adiknya

dhingin : dahulu

dhipan : tempat tidur dari kayu

dhiri : diri, badan, tubuh

dhis : batas waktu

dhisik : dulu, dahulu, lewat, lampau

dhisin : mayat, jisim

dhodhok : duduk

dhodhos : 1 tukang dodos, mengambili buah kelapa sawit; 2 menerobos, menjojoh

dhokar : dokar, andong, pedati

dholog : kayu jati

dhomas : domas, putri-putri pengiring pengantin

dhudhah : bedah, bongkar, ungkit

dhudhak : banyak sekali

dhudhuh : menyiangi rumput

dhudhuk : duduk; dhudhuk lumpur : uang pengganti kerja rodi; dhudhuk wuluh : jenis tembang macapat

dhuk : ketika, pada suatu ketika

dhumateng : kepada, terhadap

dhupak : depak, terjang, sepak

dhuskarta : celaka, kena musibah

dhustha : dusta, menipu, mengakali

dhusun : dusun, dukuh, bagian desa

dhuwak : sobek, robek

dhuwok : mangkok

dhuwung : keris, pusaka

dhuwur : tinggi; dhuwuran : bagian yang tinggi

E

ebun : embun

eduk : ijuk

edum : membagi

edus : mandi, memandikan

egah : enggan, malas

elak : haus, dahaga

elar : bulu, sayap; ngelar : memperluas

elo : pohon ara

eloh : subur, gembur

elok : indah, bagus

emar : capek, payah

emas : emas, logam mulia

emat : tamat, cermat

embag : lunak, becek

embah : nenek, kakek; embah buyut : buyut, piut; embah kakung: kakek; embah putri : nenek

embak : kakak perempuan

emban : 1 emban, gendong; 2 pelayan wanita di istana

embèn : nanti, lusa, besok; embèn buri : hari besoknya besok

embok : ibu, mama

embun : embun

emoh : menolak, tidak mau

emong : asuh, bimbing

emor : campur, bergaul

emot : memuat, mengisi

empal : daging

empan : 1 mempan; 2 kesempatan, waktu, peluang

empet : tahan, mengendalikan

empon-empon : tanaman obat sejenis lengkuas, kunir, dll.

emprak : jenis kesenian tradisional

emprit : jenis burung; emprit gantil : burung kedasih

empu : empu, tukang membuat keris

empuk : empuk, lunak; empuk rembugé : enak bicaranya

empun : selesai, jangan

emput : nama makanan

empyak : penyangga genting

emud : kulum

emum : makmum, pengikut

emung : hanya, cuma

emur : 1 umur; 2 sutra bersulam emas

emut : mengulum

enam : anyam, menata

encik : injak, tumpang, tindih

endah : indah, cantik

endang : segera

endhak : rendah; endhak-endhak cacing : obat cacing

endheg : berhenti; ngendheg : menghentikan

endhog : telur

endhut : lumpur, tanah liat

enèm : muda, taruna

enem : enam

eneng : hening, sunyi

engga : 1 silakan; 2 hingga, sampai; mangga : silakan

enggèr : anak laki-laki

enggih : iya, tanda setuju; enggih beton : menjawab ya tapi tak dikerjakan

enggo : memakai, mamanfaatkan, menggunakan

enggon : tempat, letak

engon : menggembala, mengasuh

engrem : mengeram

ening : hening, sunyi, senyap, sepi

enjet : kapur yang sudah lunak

enom : muda, taruna

entas : entas, angkat, baru saja

entèk : habis, tuntas, tamat; entèk atiné : habis kesabaran, khawatir; entèk enting : habis sama sekali

entes : 1 menetas; 2 padat berisi

enthok : melulu, belaka, semata-mata; enthok-enthing : besar kepala kecil badan

enti : tunggu, nantikan

entul : bergoyang, berayun

entun : titip sementara

entup : sengat

entut : kentut

enu : air

enut : menurut, mengikuti

enya : silahkan, ambillah

enyang : 1 berangkat; 2 tawar, tarik

epuh : bingung; nyepuh : melapisi emas

eri : duri

erik : gatal di tenggorokan: ngerik : mengerik (jangkerik)

erti : arti, makna

eru : sakit hati, panah

eruh : tahu, melihat, mengerti

esa : tunggal, satu

esat : kering, tidak ada air

esot : kutukan

esuh : simpan, asuh, dirawat

esuk : dorong

ésuk : pagi, besok

esung : mempersembahkan, memberi

eter : antar, mengiringi, menyertai

etir : tir, sejenis minyak untuk mengecat

etoh : 1 petaruh, taruhan; 2 tahi lalat

etut : ikut, menurut; etut buri : mengikuti dari belakang; etut wuri handayani : di belakang mendorong

ewu : seribu; sewu : seribu; rong ewu : dua ribu; nyuwun sewu : minta maaf

ewuh : 1 repot; 2 punya hajat; ngewuhi : merepotkan; pakewuh; tidak enak perasaan

É

éca : enak, nikmat

èdi : indah, bagus; èdi-pèni : indah, bagus, cantik, elok

éguh : saran, nasihat, prakarsa

éka : satu, pertama; ékacatra : pemerintahan otoriter yang terfokus kepada satu kekuasaan; ékadasa : sebelas; ékadasi : hari yang kesebelas; ékapada, mangékapada : mempersatukan

èket : lima puluh; èketan : lima puluhan

èksi : lihat, pandang, tatap

élawana : gajah

éling : ingat

élok : indah, elok

éman : sayang, kasih

émba : umpama

émut : ingat

énak : enak, nikmat; énak-énuk : enak sekali, sangat nikmat

éndah : 1 indah, elok, cantik; 2 alangkah; éndahané : alangkah seandainya

éndha : menghindar, menyimpangi

éndhang : sebutan untuk putri brahmana

éndra : 1 indera; 2 Batara Indra;; éndracapa : bianglala, pelangi; naréndra : raja; éndrajala : tipudaya, penipuan; éndralaya : istana Batara Indra; éndrasara : tipudaya, akal busuk; éndrawila : intan biru, permata

énjing : pagi

ènthèng : enteng, ringan; ènthèng tangané : suka bekerja, mudah dimintai pertolongan

éntuk : dapat, memperoleh

érawati : guntur, guruh

érnawa : laut, samudra

èsmu : agak, mendekati

ésok : pagi

èsthi : 1 gajah; 2 maksud, kehendak

èstri : putri, wanita

èstu : sungguh, nyata, betul, benar; ngèstoaken dhawuh : mematuhi perintah; saèstu : sungguh-sungguh

ésuk : pagi

étang : hitung

ètel : tabah hati, tenang, jatmika, keras

étung : hitung

éwa : dengki, iri; éwa mengkono : meskipun begitu; éwa semana : meskipun begitu; éwa punika : meskipun demikian; éwadéné : namun demikian

éwah : berubah, bergeser; éwah penggalihé : berubah pikiran; ngéwahi : merubah; tiyang éwah : orang gila

éwang : membantu, menolong; préwangan : makhluk halus pembantu; réwang : pembantu rumah tangga; ngéwangi, ngréwangi : membantu

éwed : sulit, rumit, sukar

èwu : seribu; éwon : beribu-ribu; nyuwun sèwu : mohon seribu maaf; panèwu : pimpinan yang membawahi 1000 orang/prajurit: seribu; sèwu : seribu; kapanèwon : tempat tinggal panewu

éwuh : repot, punya hajat; éwuh aya : serba sulit, dilematis

éyang : kakek, nenek

G

gabah : buah padi yang belum dikelupas kulitnya; gegabah : tanpa pertimbangan matang

gabug : 1 mandul; 2 tak berisi

gabung : bergabung

gada : gada, senjata pemukul; gada gitik : tongkat pemukul

gadhah : punya, memiliki

gadhing : 1 gading gajah; 2 bunga kembang kantil

gadho-gadho : 1 campuran; 2 jenis makanan

gadhu : sawah yang ditanami padi pada musim kemarau

gadhug : pembesar, tokoh, pemimpin

gadhuh : 1 gaduh, ribut, geger; 2 nggadhuh : memeliharakan ternak orang lain dengan cara bagi hasil

gadhung : gadung, jenis tanaman merambat

gaga : 1 mencari, berupaya; 2 jenis padi

gagah : gagah, perwira, kuat

gagak : burung gagak

gagal : gagal, kandas

gagana : langit; gaganantara : angkasa, langit,

gagang : pegangan, tangkai

gagap : gagap, tidak terampil; gagap-gugupen: gagap, demam panggung

gagar : gagal, kandas; gagaran : pedoman, pegangan; gagar mayang : hiasan dari janur; gagar otak : kecelakaan pada otak

gagas : pikir; gagasan, pikiran, harapan, pendapat

gagat : menjelang pagi, dini hari; gagat rahina : pagi hari

gagé : segera

gagra kusika : kera yang bulunya lebat

gagrak : model; gagrak anyar : model baru; gagrak lawas : model lama

gagrayan : kekuasaan

gahana : jurang

gaja : gajah

gajah : gajah; gajah ngoling : jenis pamor keris; gajah oya : nama lain negeri Astina (pewayangan); gajah mada : gajah mengamuk (perang)

gajeg : ragu-ragu, lupa-lupa ingat

gala : gala-gala; gala ganjur : nama gamelan

galak : buas, kejam, keji; galak gathung : untung-untungan

galangan : tempat membuat perahu

galap : salah ucap, khilaf dan keliru; galap gangsul : keliru

galih : 1 pikir; 2 inti batang pohon

galondhong pangareng-areng : upeti

galuga : kesumba merah, pemerah bibir

galuh : 1 gadis; 2 galih, pikiran

gama : jalan, berjalan

gamam : bimbang, ragu

gaman : alat, senjata

gamar : khawatir, was-was

gambak : sampai, supaya sampai

gambang : jenis alat musik gamelan

gambar : 1 gambar, lukisan; 2 gambaran : rancangan, perkiraan

gambir : gambir

gambira : gembira; gambiralaya : palung laut; gambiraloka : taman untuk bergembira ria

gamblang : jelas, terang

gamblik : duduk di tepi sekali

gambuh : jenis tembang macapat

gamel : 1 gamelan; 2 gembala kuda

gamoh : lunak, empuk (daging)

gampang : gampang, mudah

gampar : terompah kayu, bakiak

gampil : gampang sekali, sangat mudah

gamping : 1 gampang sekali, sangat mudah; 2 kapur

gana : anak lebah; gana-gini : harta milik suami istri; gegana : langit

ganan : ukiran berbentuk hewan

ganas : ganas, dahsyat

gancang : cepat, lancar

gancar : lancar, mulus; gancaran : tulisan berupa prosa

ganda : bau; gandakusuma : berbau harum kembang; gandamaru : sambungan papan; gandapura : jenis tumbuhan yang daunnya wangi; gandareja : nama daun; gandariya : gandaria, sejenis pohon; gandarukem : jenis batu bertuah; gandarusa : nama pohon; gandasuli : nama batikan, nama bunga; gandawida : kasturi, boreh

gandar : sarung keris

gandarwa : gandarwa, makhluk halus; gandarwi : peri, kuntilanak; gandarwara : agung

gandem : marem, mantab

gandhang : nyaring, keras

gandhèng : gandeng, berhubungan

gandes : luwes; gandes luwes : sangat luwes, pantas

gandhéwa : busur panah

gandhi : palu, martil

gandhik : batu giling

gandra : rupa, wajah

gandrung : gandrung, kasmaran, jatuh cinta

ganep : genap

ganggu : ganggu, goda; ganggu gawé : mengganggu, menggoda

gangsa : gamelan

gangsal : lima

gangsar : lancar, mulus, mudah

gangsingan : gasing

gangsir : jenis jangkrik yang besar

gangsul : keliru

gangsur : merangkak

ganita : bilangan hitungan

ganitrikundha : tasbih

ganjar : memberi ganjaran, pahala, imbalan; ganjaran : pahala

gantal : gulungan daun sirih

gantang : takaran beras

gantar : galah

gantas : keras, nyaring

gantha : kehendak, niat, kemauan

gantheng : ganteng, tampan, gagah, bagus

gantung : gantung; gantung kawin : peresmian kawin yang ditunda; gantung kepuh : pakaian cuma satu potong; gantung laku : masih menjalankan tugas; gantung siwur : nenek moyang ke-8

gantya : berganti; gantyan : bergantian

ganung : hati nangka, hati nanas

ganyang : dimakan langsung

ganyong : sejenis umbi-umbian

gaota : berkerja; panggaotan : pekerjaan

gapah : tak menghiraukan, menghina

gapit : jepit, penjepit; gapit-rempah : gapit/penjepit wayang

gaplah : tiada berguna

gapura : pintu gerbang; gapunten (ing.) : pintu gerbang

gara : istri, suami; gara-gara : 1 adegan gara-gara dalam pentas wayang; 2 huru-hara, kerusuhan; garagati, garanggati : laba-laba pohon; anggara : Selasa; anggara kasih (Anggara Kasih) : Selasa Kliwon

garanggati : laba-laba pohon

garap : garap, kerja; garapan : pekerjaan; garap banyu : datang bulan, menstruasi; garap gawé : bekerja; garap sari : haids

garba : rahim, kandungan; garbini : hamil, mengandung

garbis : sebangsa semangka

garda : garda

gardaba : kedelai

gardajita : keinginan

gardaka : mengamuk

gardhu : gardu, pos, ruang penjagaan

garebeg : garebek, pesta sekatenan

garèk : ketinggalan, tinggal

garem : garam

garèng : salah satu punakawan dalam wayang

garènggati : laba-laba pohon

garep : akan

gares : tulang kaki

garet : kerat, ringgit, takik

garini : istri, bini

garis : garis

garit : garis, gores

garjito : senang sekali, kagum

garoh : tidak jadi, tidak sah

garok : geruk, parau

garon : telah digaru, penggaru

garong : garong, perampok, penjahat

garot : menggigit

garpu : garpu

garu : alat perata tanah setelah dibajak

garudha : burung garuda; garudha mungkur : jenis strategi perang; garudha nglayang : jenis strategi perang; garudha pancasila : garuda pancasila

garuh : penggaru, penyisir tanah

garuk : garuk

garung : saluran yang tidak berfungsi lagi

garut : garut sejenis umbi

garwa : istri, suami; garwa ampéyan : selir; garwa ampilan : selir; garwa padmi : permaisuri

garwita : marah, lekas marah

gas : gas

gas-gasan : 1 serakah, urakan, ugal-ugalan; 2 balap motor dengan menarik gas kuat-kuat

gasab : milik yang tidak sah

gantèn : laut, samudra

gasang : pegang

gataka : sengsara

gathok (di-) : digandol; gathok-lèh : buka kartu, ditunjukkan kesalahannya; gathuk : cocok, sesuai, ketemu; gumathok : pasti, tentu

gati : penting; gatos (ing.): penting

gatra : 1 larikan; 2 rupa, wajah

gawa : bawa; gawan : bawaan, oleh-oleh

gawang : gawang

gawar : tanda peringatan

gawat : gawat, bahaya, keramat

gawé : 1 pekerjaan; 2 hajat; 3 buat, membuat

gayatri : cantik, anggun, berwibawa

gayel (ng-) : selalu makan

gayor : gantungan gong

gayuh : tercapai, mencapai; gegayuhan : cita-cita

gebyah : campur, padu; gebyah uyah : campur aduk

gebyog : dinding kayu

gedhah : kaca; gedhah-gedhih : tak ada apa-apa

gedhana-gedhini : dua bersaudara pria wanita

gedhang : pisang; gedhang ayu : pisang yang masih untuk kenduri; gedhang salirang : pisang selirang

gedhé : besar, agung; gedhé atiné : mantab; gedhé endhasé : sombong; gedhé tekadé : mantab; penggedhé : pembesar, pemuka; tembang gedhé : jenis tembang

gedheg : tempat menyimpan padi

gedhèg : dinding dari anyaman bambu

gedhig : pukul, tindas; gedhig manggala : pembesar pasukan

gedhog : ketuk

gedhoh : daun telinga

gedhokan : kandang kuda

gedhong : gedung

gega : dipercaya, digugu, diturut

gegaman : pusaka, senjata, peralatan

gegana : langit, angkasa, dirgantara

gégé : cepat, lekas

gegeh : kokoh, kuat

gègèn : cepat

geger : punggung

gègèr : geger, huru-hara, kekacauan

gègrèk : rontok, berjatuhan, berguguran

gégroh : tua renta, jompo

gèl : lekas, lalu, barangkali

gela : kecewa, sakit hati

gelang : gelang

gelap : petir, halilintar; gelap nyawang : berandal, perampok; gelap paju : halilintar yang bila menyambar pecah terbelah; gelap wédang : halilintar yang bila menyambar pohon akan mengelupas atau terbakar

gelar : 1 menggelar, membentang; 2 siasat perang; 3 nama kebesaran; gelaran : tikar, bentangan

gelas : gelas

gelis : cepat, lekas

gelok : kerekan burung

gelung : gelung, ikatan rambut

gelur : mendengkur

gelut : berkelahi, bergulat

gemah : subur, makmur; gemah ripah loh jinawi : subur makmur, ramai, semarak

gembala : janggut

gembili : gembili, jenis umbi-umbian

gembira : gembira, ria, suka

gembolo : sebangsa ubi

genah : jelas, terang, mapan

gendèr : jenis perangkat gamelan

gendéra : bendera

gendhaga : kotak, wadah

gendhak : suka, hobi; gendhak sikara : menganiaya, menyiksa

gendhek : pendek lagi besar

gèndhèl : seikat, seuntai

gendhela : capung

gendhèwa : busur panah

gendhi : kendi, wadah air dari gerabah

gendhil : kendil

gendhila : idiot, kurang ajar

gendhing : gending, lagu

gendhis : gula

gendhon : ulat tanah; gendhon rukon : seiya sekata

gendhu : jenis tupai

gendhuk : panggilan untuk anak putri

gendruwo : gandarwa, makhluk halus

gendug : terantuk

genduk : panggilan untuk anak putri

gendul : botol

gendut : gendut, gemuk, besar perut

geni : api; geniwara : bertapa dengan tidak makan makanan yang dimasak dengan api; geniroga : kain lurik

genjé : tumbuhan yang daunnya memabukkan

gentayangan : gentayangan, melayang-layang

genti : ganti, tukar; gentos : ganti, tukar

gentur : kuat, kokoh, semangat; gentur tapane : tapanya tamat, purna

gepah : tergopoh-gopoh

gepak : leka, pekat

gepok : senggol, sentuh; gepok sénggol : sentuhan, senggol, sapa, tegur

gépor : lelah kaki, lunglai, lunas

gera : puncak

gerah : 1 gerah, udara panas; 2 sakit; gerah uyang : panas dingin, hilang selera makan

gerang : tua-bangka, aus

gerap : tanah mati, tandus, tak dapat menyimpan air

geras : tanah mati, tandus, tak dapat menyimpan air

gerat : tanah mati

gerba : rahim, kandungan

gerbong : gebang

gering : 1 kurus-kering; 2 sakit

germa : 1 germa, pemilik gamelan; 2 ibu pengasuh pekerja seks komersial

gernat : granat

gero : berteriak, bersuara keras

getak : gertak, bentak; getak gajah : nama tumbuhan

getapan : mudah gugup, berpenyakit jantung

getar : getar, bunyi-bunyian, musik

gethini : tekun bekerja

gethok : ketuk, pukul; gethok-tular : dari mulut ke mulut

getih : darah; getih mateng : darah matang; getih putih : darah putih; getih umbel : ingus, tahi hidung; getih urip : darah baru, sehat; nggetih : berusaha sekuat tenaga

gigih : gigih, giat, tekun

gigir : punggung, tepian, belakang

gili : punggung gunung, tanah yang tinggi

gilig : padu, satu, bulat; gilig rembugé : mufakat

giling : giling

gilir : gilir; gilir kacang : 1 berurutan, antrian; 2 banyak anak berselang-seling laki-laki perempuan

gilis : digulung

ginem : bicara, kata, sabda

gini : harta, dinar; gana-gini : harta milik suami istri

giok : batu bertuah

gipih : tergopoh-gopoh

gipit : dahulu

gir : gerigi, gigi roda

girah : cuci ulang penghabisan

girang : girang, gembira

girap : ketakutan, kuatir

giras : sehat, trengginas

giri : gunung, bukit; giri-giri: menakutkan, mengagumkan, menakjubkan; girilaya : bukit pemakaman; giri patembaya : sayembara, perlombaan; giriwana: gunung hutan; giriwarsa : barisan pegunungan, deretan perbukitan

girik : kupon, karcis

giring : 1 giring, gerak, dorong; 2 batu landasan untuk dinding dalam rumah

giris : takut, risau, gelisah

girisa : jenis tembang

giro : giro

gisang : pisang

gisau : belajar

gisik : pesisir, pantai

gisit : dahulu

gistha : bicara, maksud

gisus : bergerak ramai sekali, huru-hara

gita : syair, puisi

gitanjali : tembang persembahan

githi-githi : tergesa-gesa

githing : tindih, jahit, apit

githir : lari tunggang langgang

githok : tengkuk, leher bagian belakang

gitik : cambuk, tongkat

giwang : giwang; giwangan : 1 genjotan, selingan; 2 tempat menjual giwang

giwar : selimpang, menyimpang, menyisi

giya : 1 gua, goa; 2 membelok (kerbau, dsb)

giyota : perahu

gladhi : latihan; gladhi resik : latihan terakhir, sebelum pementasan

gladrah : pelupa, tak sadar, sekehendaknya

gladri : beranda

glali : jenang gula, gula direbus

gobag sodor : jenis permainan anak remaja

gogo : jenis padi untuk lahan tadah hujan; gogo rancah : jenis padi untuk lahan tadah hujan

gogoh : mencari ikan dengan meraba-raba

gogok : minum/telan langsung

gogol : pemilik sawah

gogor : anak harimau

gogot : rakus, berlaga

goh : lembu

gohpura : gapura

golèk : cari

golok : parang, pisau

gong : gong, perangkat gamelan; gong bonjor : gong dari tabung bambu

gonggang : renggang, bercelah

goni : karung goni

gonjak : menganggu, menggoda, berlaku sembrono

gonjang-ganjing : geger, huru-hara

gontor : dihanyutkan, diguyur air deras-deras

gonyak-ganyuk : serba canggung

gopa : gembala, penjaga

gopala : penjaga; arca gopala : patung penjaga

gopèl : rompes, cuwil

gopès : rompes, cuwil

gopok : lapuk

gopracara : tempat menggembalakan

goprak : kelontang, jenis yang terburuk

gopura : gapura, pintu gapura

gor : menganggur

gora : besar, dahsyat; gora godha : godaan, amuk haru-biru; gorasabda : nasehat yang keras; goraswara : nasehat yang keras

gorawa : dengan hormat

goroh : bohong, tipu

gorok : gergaji, potong

gothak-gathuk : sering bertemu

gothang : senggang, renggang, jeda

gotong : menggotong, mengangkat bersama; gotong mayit : 1 anak tiga mengerjakan hal yang sama; 2 anak tiga perempuan sema; gotong royong : kerja sama

gotrah : kepala keluarga

goyang : goyang

gra : puncak, sangat

gragal : kerikil-kerikil besar

gragap : gagap, gugup

gragas : doyan makan, makan sembarangan

gragèh : raih, diraih

grago : 1 bimbang, ragu; 2 anak udang

grahana : gerhana

grahita : indra, perasaan

graja : saudara*

grajag : mengalir deras

grajèn : tahi gergaji

graji : gergaji

graksa : petir, halilintar

gralapa : lupa, tak sadar

gram : gram, satuan ukuran

grama : 1 desa; 2 api

gramang : mengeriap; (semut -) : semut merah

grambyang : dikira-kira

gramèh : gurameh, jenis ikan

grami : berdagang

gramyang : mengambang, menyebar

grana : hidung

grandaka : banteng besar, buas, bengis

granggam : ragu-ragu, bimbang

granggang : tombak bambu, bambu r uncing

grangsang : menyerang, menyerbu

grantang : nama gamelan

grantes : berkeluh kesah

grantil : kelihatan bergantungan

grantos : gergaji

graos : gergaji

grapyak : ramah

grasi : grasi, ampunan

grat : derajat, turunan

grati : keturunan itik dengan itik manila

graut : mencakar, menyobek dengan kuku

grawira : hulubalang, panglima perang

grema : pemburu

grènjèng emas : kertas mas

gribig : kerai, bidai, grebek

grinting : nama rumput

griya : rumah, wisma

grobag : gerobak; grobag cèlèng : pedati beroda satu, gerobak dorong

grobog : lumbung padi keluarga

groboh : kasar, tidak halus

groda : pohon beringin

grogol : gerogol, cerocok

gropak sénthé : keturunan yang ke-7

gubug : rumah kecil; gubug pèncèng : nama rasi bintang

guci : guci

gudèl : anak kerbau

guder : goda; guder asu : bercanda seperti anjing (lama-lama berkelahi beneran)

gudhal : kotoran gigi, kotoran kemaluan

gudhang : gudang

gudhas : enak sekali

gudhé : tanaman sejenis kara

gudhig : jenis penyakit kulit, kudis

gudhis : enak sekali

gudir : jenis kue

gudrah : berlumuran

gudu : bukan, lain

gugah : bangun, goyah

gugat : gugat, tuntut

gugon : kepercayaan; gugon tuhon : kepercayaan pada adat dan takhayul

gugrag : jatuh berguguran

gugrug : rontok, gugur

gugu (di-) : dipercaya, diindahkan

guguh : sudah tanggal semua giginya

guguk : menangis tersedan-sedan

gugup : gugup

gugur : meninggal, mati, rontok; gugur gunung : kerja bakti

gugus : gugus, kelompok

gugut : menggigit dengan gigi seri/gigi depan

guha : gua

guhya : gaib, samar-samar

gujeg : pegang, tangkap

gujeng : tertawa

gujer : mengejar

gul : gul, bola masuk gawang

gula : gula; gula arèn : gula yang terbuat dari aren; gula batu : gula yang membatu; gula drawa : nama tembang; gula geseng : warna merah kehitaman; gula jawa : gula merah, gula kelapa; gula klapa : 1 gula dari sari kelapa; 2 bendera merah putih lambang kerajaan Majapahit; gula wenthah : pelihara; gulali : jenang gula, gula yang direbus

guling : guling, bantal

gulma : rumput sawah

gulo : gula

gulon : kerah baju, baju bagian leher

gulu : leher; gulu ancak : leher angsa bagian bawah; gulu banyak : leher angsa, saluran yang berkelok (water closet)

gulud : menggarap sawah

guluh : leher

gulung : gulung; gulung koming : bergulung-gulung, berguling-guling

gumarang : nama lembu dalam wayang

gumathok : pasti, sudah tentu

gumati : sayang, kasih

gumbala : kumis

gumbeng : pipa penghisap madat

gumblis : menghina

gumbreg : nama wuku ke-3

gumer : gemuruh

gumpes : tumpas, rompes, aus, ompong

gumping : lereng gunung yang terjal

gumrah : biasa, lumrah, umum

gumuk : bukit

gumul : bergumul

gumun : heran, terkejut, kagum; aja gumunan : jangan terlalu heran

gumyak : ramai sekali, gaduh

gun : 1 salah satu perangkat alat tenun; 2 zina

guna : 1 kepandaian; 2 manfaat; gunadi : orang yang berguna; guna kaya : kepandaian kekayaan; gunawan : orang yang berguna; gunawidi : pintar, pandai

gunah : sudah mengerti sungguh-sungguh

guncang : guncang, goyang

gundam : gendam, ilmu pikat

gundem : sangkut, kait

gundha : nama tumbuh-tumbuhan yang di sawah

gundhal : penggembala kuda; begundhal : bajingan

gundhala : cincin, anting-anting

gundhik : gundik, istri gelap

gundhil : gundul, polos

gundhul : rambutnya dicukur bersih

gunem : bicara, wicara, kata

gung : agung, besar

gungan : manja

gunggung : 1 sanjung; 2 jumlah; gunggung kumpul : jumlah total; gunggung susun : cara penjumlahan bilangan dengan disusun ke bawah

gungsir (di-) : disungkur

guni : karung goni

gunita : kebudayaan, kepandaian

guntang : tabung tempat air

gunting : gunting

guntur : guruh, halilintar

gunung : gunung; gunungan : 1 rumah-rumahan untuk wadah sesaji; 2 kayon; gunung geni : gunung api; gunung guntur : nama corak kain batik; gunung kendheng : barisan pegunungan; gunung sepikul : bentuk cincin bermata tiga

gupa : penjaga, penggembala

gupak : terkena

gupala (reca-) : arca penjaga

gupé : susah, sedih

gupi : bermain-main

gupis : aus, usang, rompes

gupit : sempit, ciut, terjal

gupita : karangan bunga, putri pingitan

gupoh : tergopoh-gopoh, terengah-engah

gupta : rahasia, samar-samar

gupu : kandang ternak

gupuh : sibuk, repot

gupya : prihatin

gurawa : hormat, dengan hormat

gurda : pohon beringin

gurdaka : 1 nafsu; 2 banteng besar

gurem : gurem, binatang sejenis semut kecil

gurih : gurih, enak, nikmat

guris : berseloroh, menggodai; gurisan : selorohan, jenaka

gurit : puisi, syair; geguritan: puisi, syair

gurma : pemburu

gurna : ramai sekali

gurnita : gegap gempita, hangat, ramai

guru : guru, pengajar; guru aleman : suka dipuji; guru bakal guru dadi : upeti; guru dina : kalender; guru lagu : suara vokal pada akhir suku kata; guru laki : suami; guru nadi : suami; guru wilangan : jumlah suku kata

guruh : guruh, guntur

gurundaya : burung layang-layang

gurung : tenggorokan

gusah : usir

gusak : usir

gusali : pandai, tukang besi

gusar : kuatir, sedih, sumelang

gusek : hapus

gusi : gusi

gusis : habis, musnah

gusti : tuan, paduka, Tuhan

gutuk : batu pelontar; gutuk api : granat

guwa : gua; guwa garba : rahim, kandungan

guwab : bohong, omong kosong

guwang : buang

guwaya : air muka, roman muka, mimik

guwiratna : intan yang bagus

guyang : guyang, siram, memandikan

guyeng : ramai, penuh canda tawa

guyer : putar

guyu : tertawa; guyon : bergurau, berkelakar

guyub : guyub, rukun, bersatu

H

hala : bajak, mata bajak

halang : nama senjata

halep : indah, cantik

haliman : gajah

haliwawar : taufan, angin ribut

hana : ada

hanacaraka : baris awal susunan huruf Jawa

hara : bening, kehendak

hara-huru : huru-hara, keributan, geger

haraka : 1 kalung; 2 buah pinang

harana : mengambil, membawa

harda : nafsu, keinginan; hardana: harta kekayaan

hari : 1 hari; 2 matahari; 3 Kresna/Dewa Wisnu; harimurti : terangnya matahari, Dewa Wisnu

harimau : harimau

harina : kijang

harini : syair, puisi

harja : makmur, subur; harjana: bidadara, dewa; harjanti: bidadari; harjasa : asri, bagus, indah; harjaya: selamat, sejahtera

harjuna : 1 putih, cemerlang; 2 Arjuna, anak ketiga keluarga Pandawa

harsa : hendak, ingin; harsana: hendak, ingin, mau, senang, bahagia; harsaya : senang, gembira; harsuka : senang, suka cita

harta : harta-benda, kekayaan; hartaka : harta kekayaan; hartakara : harta kekayaan; hartana : harta kekayaan; hartanta : harta kekayaan; hartara : air; hartati: indah, cantik, lebih; hartawan : berharta, kaya-raya; hartika : grahita, pikiran

haru-hara : geger, kekacauan

hasil : hasil

hasta : tangan; hastapada : tangan dan kaki

hasti : gajah

hawa : hawa, udara; hawa nepsu : hawa nafsu

héma : emas

hening : hening, sepi, sunyi

hèr : air; herdaya : hati, perasaan; hèrtambang : sungai; hèrtati : air hujan

herti : tegas, jelas

hèru : mustika

hima : salju, awan, mendung; himawan : gagah seperti gunung

hina : hina, rendah; hinabudi : hina, rendah budi

hira : intan

hirsa : susah, sedih

hirya : intan

hita : guna, faedah, kebajikan

hulun : saya

huraga : raga, badan, tubuh

hya : air, banyak

hyang : hyang, dewa, batara, junjungan; hyang anala : sang api; hyang arka : sang surya, matahari; hyang aruna : sang surya, matahari; hyang brahma : Brahma; hyang hari : batara Guru, dewa Wisnu; hyang indra : sang Indra; hyang iswara : sang Guru; hyang kelepasan : muksa, menuju kesempurnaan hidup; hyang raditya : sang surya, matahari; hyang rawi : sang surya, matahari; hyang sri : dewi sri, dewi padi, dewi kesuburan; hyang wulan : sang rembulan

I

iba : iba, alangkah, betapa

ibakara : belalai

ibat : sangat mengherankan

iben : air liur, ludah

iber : terbang

ibu : ibu, mama

ibut : hiruk pikuk

ica : senang, enak, tenang, pengharapan

ical : hilang

icana : putih mata

icip : incip, coba

icir : belat bambu

icul : lepas, terlepas

idah : masa idah, masa menunggu

idak : injak; ngidak : menginjak

idep : bulu mata

idhum : rindang, sejuk

idu : ludah, liur

iguh : pendapat, saran

iji : satu

ijo : hijau; ijoan : hijauan, pakan ternak, sayur hijau; ijon-ijon : kehijau-hijauan; ijo royo-royo : hijau sekali

ijol : tukar, ganti; ijol anggon : tukar tempat

ika : 1 itu; 2 eka, tunggal, satu

ikan : ikan air

ikana : entahlah

ikang : yang

iket : iket, tutup kepala

iki : ini; iking : ini; iku : itu

ikut : ikut, menurut

ila-ila : sumpah, serapah, nasehat yang harus dituruti

ilab : penggal

ila-ilu : ikut-ikutan

ilam : tulang leher, terusan tulang punggung

ilang : hilang

ilat : lidah; ilat baya : bunga lidah buaya

ilé : panjang lanjut

iler : liur

ili : aliran; ilèn : aliran

ilir : kipas

ilo : lihat, tatap, pandang

ilok : baik, bagus

ilu : ikut; ilon : mudah ikut, ikut-ikutan

ilung : hilang

ilur : liur, lendir

ima : awan, mendung

imah-imah : berumah tangga

imantaka : awan, mendung, mega; imantara : mega tipis

imar : 1 himar, keledai; 2 sayang, kasihan

imat : sakit gigi

imba : alis, kening, nama tumbuhan obat

imbal : bergantian, giliran; imbalan: imbalan, upah, harga keringat

imbang : imbang, sebanding

imbet : 1 tambahan; 2 peram

imboh : imbuh, tambah

imbon : 1 tambahan; 2 peram

imbuh : imbuh, tambah

iming : iming, rangsang

impang : menang

impeng : pipa besar untuk air

imper : mirip, sesuai, cocok

impi : mimpi

impun : himpun, kumpul

impur : pengkar

imuk : amuk

imul : tak tahu malu, suka meminta

imur : dihibur

ina : hina; ina budi : hina budi, rendah akhlak

inak : enak, nikmat

incat : berlepas diri, cuci tangan

inceng : incar, intip

incer : incar, lihat

incih : diintai diam-diam

incup : pegang, tangkap

indel : menjerang, menaruh panci di perapian untuk memasak

indeng : seluruh, semua

indha : menghindar; indha-indha : mengelak, mengindar

indhak : menuduh

indhang : menengok, menjenguk, membesuk

indhen : poros, gandar, as

indhung : induk semang

inding : pembalut wanita

indra : dewa indra; indracapa: mendung; indrajala: pencuri, panah;

indralaya, indraloka: kahyangan Indralaya, istana dewa Indra; indrapada: kahyangan Indrapada

indriya : indera (alat penciuman, perasaan, pendengaran, perabaan, penglihatan)

indung : induk semang

inep : nginep : menginap, bermalam; minep : menutup (pintu, dll.)

ing : di

ingan : batas

ingas : nama pohon

inger : menggeser, merubah arah, membelokkan

inget : ingat, pikr

ingga : hingga, sampai

inggah : nak

inggal : baru, segera

inggat : minggat, pergi tanpa pamit

inggih : iya, setuju

inggil : tinggi, luhur; krama inggil : jenis bahasa sangat halus; siti hinggil : tanah yang ditinggikan untuk pagelaran kraton

inggita : perangai, tingkah laku

ingiring : diiringi

ingkang : yang

Ingkang Sinuhun : yang dimintai, yang diharapkan, gelar raja

ingkar : ingkar, menolak

ingked : bergesak, ingkar, berubah, mencabut kata

ingkel : injak

ingkem : tutup

ingkeng : yang

ingkud : dipersempit, diperkecil

ingkul : berjalan cepat dengan menunduk

ingkung : ayam yang dimasak secara utuh

ingon : yang diberi makan, binatang piaraan

ingong : saya, aku

ingsed : bergeser

ingsep : hisap

ingser : dipindah ke empat lain

ingslep : ditarik ke dalam

ingsun : saya, aku

ingu : pelihara, piara

inguk : jenguk, tengok, lihat

ingwang : saya, aku

injek : injak

injen : intip, melihat secara sembunyi-sembunyi

injet : gamping yang diairi

intar : pintar, tinggi ilmu pengetahuannya

inten : intan, permata

inter : inter, pintar

inting : diancam, ditantang

intip : 1 intip, mengintip; 2 nasi yang ditanak dan melekat di panci

intir : diatur nyalanya

inum : minum

inyak : 1 injak-injak; 2 hina, rendah, remeh

ipah : upah, gaji, ongkos

ipat-ipat : disumpahi, dicacimaki, dikata-katai

ipé : ipar, saudaranya istri/suami

ira : kira-kira, duga, ramal

irah-irahan : perkiraan, perhitungan, ramalan

irama : irama, nada

irang : wirang, mendapat malu

irawan : mendung, mega

ireng : hitam

iri : iri

irib : mirip, serupa

irid : 1 irit, hemat; 2 mengajak, membawa rombongan

irih : pelan

irik : lirik, melihat dengan ekor maa

irim-irim : 1 tumbuh-tumbuhan; 2 gending

iring : bagian sebelah; iringan : 1 iringan, pengikut; 2 dari samping; miring : miring; ngiring : mengiring

iris : iris

irit : hemat; irit-iritan : rombongan; ngirit : hemat

irsaya : iri dengki

irung : hidung

irup : hirup

irus : ciduk sayur

isa : bisa

isah : cuci, membersihkan

isan : 1 sekalian, sekaligus; 2 wis isan : sudah selesai memasak

isel : banyak dagingnya

iseng-iseng : iseng, hal yang aneh-aneh, hal yang tidak penting

isep : hisap

isi : isi, muatan

isih : masih

isin : malu

isis : semilir, sejuk, segar

isor : di bawah

isti : cipta

istilah : istilah

istri : istri

istu : jadi, sungguh

isu : panah

isuh : membasuh, mencuci

iswara : 1 ratu; 2 suara

item : hitam sekali

itung : hitung

iwa : ketika

iwak : ikan; iwak bandeng : ikan bandeng; iwak empal: daging binatang ternak; iwak loh : ikan laut; iwak pitik : daging ayam; iwak sapi : daging sapi

iwèn : binatang piaraan sebangsa sapi, kerbau, kambing

iwi : cibir

iwir : barang kecil dan tipis yang bergerak-gerak

iya : iya, setuju

iyan : tambir persegi

J

jabang : anak, bayi; jabang bayi : bayi yang baru lahir

jabat : menjabat; jabatan : jabatan, kedudukan; jabat asta : jabat tangan

jabel : 1 cabut, tarik; 2 membatalkan

jadah : juadah, jenis makanan dari beras ketan

jadhel : diminta kembali

jadhem : jadam

jadhi : kuali besar

jaé : jahe

jaga : berjaga; jagabaya : pamong desa urusan keamanan; jagabengi : jaga malam; jagakarya : prajurit, tentara; jagakersa : pegawai; jagamalem : jaga malam; jagapraja : menjaga istana; jagapura : menjaga pura, tempat suci; jagaripu : nama ikan; jagaruna : cadangan; jagasatru : menjaga musuh; jagasura : nama kesatuan prajurit kraton; jagawèsthi : polisi

jagal : jagal, tukang potong hewan

jagana : buritan

jagang : jagang, pengokoh

jagat : dunia, alam semesta; jagat cilik : jagat kecil, tubuh manusia; jagat gedhe : jagat besar, alam semesta; jagat karana : asal muasal dunia; jagatnata : penata dunia; jagat pramudita : kebahagiaan; jagat pratingkah : pengatur dunia; jagat raya : jagat raya; jagat saksana : penjaga, pemimpin dunia

jagi : menjaga

jagir : anak kerbau jantan

jago : 1 ayam jantan; 2 calon

jagra : bangun

jagrag : kuda-kuda

jagul : tongkat penyangga

jagung : jagung

jagur : demuk

jahat : jahat

jaja : dada

jajag : menjajagi, mencoba, menduga

jajah : menjajah

jajal : mencoba

jajan : jajan, kue

jajang : bambu

jajap : dapat

jajar : jajar, sejajar

jaka : jejaka, bujang; jaka kumala kala : bujang kecil; jaka bèlèk : nama rasi bintang; jaka bléro : nama burung; jaka bolot : nama padi; jaka jebug : bujang tua; jaka lara : istri/suami pertama; jaka sawur : nama rumput; jaka tuwa : nama rasi bintang; jaka wuru : nama burung

jaksa : jaksa, penuntut hukum

jala : 1 jala; 2 air; jalada : air, mendung; jaladara : mendung, awan; jaladhi : laut; jaladri : laut; jalanidhi : laut, samudra; jalantara : talang air; jalatarangga : gelombang

jalaga : jelaga, tempat

jalak : jenis burung; jalak ngoré : bentuk dapur keris

jalan : jalan

jalang : 1 untaian padi; 2 pelacur

jalar : rambat; jalaran : sebab, karena

jalasa : duduk

jaler : pria, laki-laki

jali : nama tumbuh-tumbuhan sebangsa jagung

jalidra : orang hina

jaling : tulang di belakang pelipis

jalirih : tumbuhan poyang

jalma : manusia, orang; jalma manungsa : manusia, orang; jalmi : manusia

jalu : 1 laki-laki; 2 susuh

jaludha : gading

jaluk : minta

jam : jam

jamah : jamah, sentuh, senggol

jamajuja : jaman dahulu

jamak : lumrah

jamala : pukul, memukul

jaman : zaman; jaman akir : zaman akhir; jaman langgeng : zaman keabadian; jaman pati : zaman kematian; jaman ramé : zaman keramaian

jamang : jamang, perhiasan kepala

jamas : keramas; jamasan tosan aji : memandikan pusaka

jamba : melempar, membuang

jambak : menjambak, menarik (rambut)

jambal (di-) : dipanggil langsung namanya

jamban : jamban, tempat pembuangan

jambang : jambang; jambangan : jambangan, wadah air

jambé : pohon pinang

jam : jam

jamblang : nama buah, nama batikan

jambon : warna merah jambu

jambor : 1 campur; 2 (an) : kata majemuk

jambu : jambu; jambet : jambu; jambon : warna merah jambu; jambunada : emas

jambuka : anjing hutan, serigala

jambul : jambul, rambut di depan

jambunada : emas

jampeng : tuli, pekak

jampi : jamu, obat

jamprong : kelihatan gagah

jamu : jamu, obat

jamuga : akhirnya, kejadiannya

jamur : jamur, cendawan

jamus : aji, jimat

jan : memang, nyata

jana : manusia; janaloka : tempat manusia, dunia; janapada : 1 alam dunia; 2 budak, abdi; janapriya : dicintai oleh manusia

jandhu : sebangsa capung

jangan : sayur; jangan bening : sayur bening

janges : hitam mengkilat

janget : tali dari kulit

jangga : leher

janggan : murid, siswa

janggar : terlalu tua

janggel : tulang jagung; janggélan : nama rumput

jangget : lekat, melekat

janggir : anak kerbau jantan

janggitan : nama hantu

janggleng : biji jati atau tanaman jati yang masih kecil

janggut : dagu

jangji : janji

jangka : 1 jangka, ramal; 2 alat untuk membuat lingkaran

jangkah : jangkah, langkah

jangkang : nama buah

jangkar : jangkar, sauh

jangkep : lengkap, sempurna

jangkrik : jangkrik

jangkung : badan kurus dan tinggi

janglar : retak, lekah; janglaran : sebab, karena

jangleng : biji atau bibit pohon jati

janglot : nama tumbuh-tumbuhan

janguk : duduk menganggur

jangur : mengatur rangka rumah

janji : janji

janma : manusia, orang

jantaka : celaka, sengsara

jantar : retak, merekah

janten : jagung muda

jantèn : atap perahu

janti : nama pohon

janton : ramuan, rempah-rempah

jantra : tujuan, kemauan, kehendak

jantrung : termenung-menung

jantu : obat, ramuan

jantung : jantung

jantur : menceritakan, melukiskan

janu : tuba

janur : janur, daun kelapa yang masih kuning; janur

gunung : aren, pohon aren

japa : mantra magis; japa mantra : mantra magis; japa yoga : puja samadi

japana : nama daun

japi : mantera

japit : jepit, apit

jara : tua

jarah : jarah, direbut dengan paksa

jarak : nama tumbuhan

jaran : kuda; jaran dawuk : nama rasi bintang; jaran goyang : mantra pengasihan; jaran képang : kuda-kudaan dari kepang untuk pertunjukan/ permainan; jaran panolèh : mantra untuk mendapat kekayaan

jarang : air yang sudah dimasak

jarapah : jerapah, nama binatang

jaratan : kuburan, makam

jar : kata; jaréné : katanya

jarem : bengkak

jari : 1 jari-jari; 2 jaring kecil

jariji : jari-jari

jarik : kain sarung untuk wanita

jaring : jaring

jarit : kain sarung untuk wanita; jarit amba : kain jarik yang lebar; jarit ciyut : kain jarik yang sempit; jarit kadèn : kain yang sempit panjang, selendang

jaroh : sudah akrab

jarong : nama pohon

jarot : kuat, kekar, kokoh

jaruh : sudah akrab, diketahui orang

jarum : jarum

jarupih : tangkai daun pisang

jarwa : terjemah; jarwa dosok : terjemahan dengan model akronim; jarwa suta : terjemahan dengan model akronim; jarwi : terjemahan, mengerti

jasa : jasa

jasem : nama pohon

jata : api menyala; jatarupa : emas

jatah : jatah

jateng : singkatan Jawa Tengah

jatha : 1 rambut, 2 (parijatha) : jenis tembang sinom; jathadhara : rambut gimbal

jathara : perut

jathil : kuda lumping, seni jathilan

jati : 1 pohon jati; 2 sejati, nyata, sungguh; jati ngarang : pohon jati yang tumbuh padat; jatos : 1 pohon jati; 2 sejati; jatosipun : sesungguhnya, senyatanya

jatmika : jatmika, penuh sopan santun

jatoh : jatuh

jatu : ramuan, rempah-rempah; jatukrama, jatukrami : jodoh

jatuh : jatuh

jauh : jauh

jauk (n-) : meminta

jaul : menagih hutang

Jawa : pulau Jawa, budaya Jawa, orang Jawa; ora Jawa : tidak tahu sopan santun; ilang jawané : tidak punya sopan santun; durung jawa : belum tahu adat sopan santun dan jiwa kejawaan;

kejawèn : aliran kepercayaan kejawaan; jawadwipa : pulau Jawa; Jawa Kulon : Jawa Barat; Jawa Tengah : Jawa Tengah; Jawa Wetan : Jawa Timur; Jawi : Jawa

jawab : jawab

jawah : hujan

jawan : nama rumput

jawar : nama pohon

jawara : juara

jawat : jabat; jawat asta : berjabat tangan

jawata : dewa

jaweh : hujan

jawès : rambut di bawah bibir

jawil : sentuh, senggol

jaya : menang; jaya kawijayan : kemenangan; jaya merta : bisa, mampu; jaya mrata : 1 wudhu; 2 tanpa tanding; jayandaru : 1 wahyu kemenangan; 2 nama pohon beringin di alun-alun keraton; jayantaka : nama dewa; jayantara : nama dewa; jayanti : nama pohon; jaya wijayanti : kemenangan

jayèng (jaya + ing) : menang di dalam …; jayèngan: 1 tempat jamuan, tempat mengobrol bagi tamu; 2 abdi pengantar minuman; jayèng astra : nama kesatuan prajurit kraton; jayèng katong : minyak yang menyebabkan dapat melihat makhluk halus yang biasa dipakai raja-raja; jayèng sekar : nama kesatuan prajurit kraton

jé : ungkapan penekan, demikian, begitu, katanya

jebad : jenis minyak

jebag : jebak, jebakan untuk burung, tikus dll

jèbèh : ujung ikat kepala

jebèng : buyung, angger, panggilan untuk anak

jebod : rusak

jebol : jebol, rusak

jebug : biji buah pinang

jebul : 1 muncul; 2 ternyata, tak tahunya

jedeng : mati, mampus

jedhog : mekar, mengembang

jedhol : cabut, tarik

jédhor : bedug

jedhot : meletus

jedhur : suara kendang besar

jèdi : kawah

jeg (ajeg) : biasa; sajege : selamanya

jegal : menjegal, mengganjal

jégang : duduk dengan satu kaki tidak menumpu

jejer : tampil

jèjèr : jajar, duduk/berdiri berdampingan; jèjèr wayang : berjajar-jajar seperti wayang

jeksa : jaksa, penuntut hukum

jekut (anyep -) : dingin sekali

jelag : makan, menipu

jelak : segera, dengan cepat

jelma : menjelma, reinkarnasi, menitis

jélung : bermain petak umpet; jélung èdèr : bermain petak umpet; jélung umpet : petak umpet

jembak : sayur yang tumbuh di tempat becek

jembangan : jambangan, tempayan

jembar : luas; jembaran : belanga ceper; jembar dhadhané : sangat sabar; jembar kawruhé : banyak ilmu; jembar kuburé : diampuni dosa-dosanya; jembar polatané : pintar; jembar segarané : mdah memberi maaf

jembatan : jembatan

jempana : tandu, kereta

jemparing : panah

jempina : 1 bayi prematur; 2 nama tumbuhan

jempiring : cangkul tanpa tangkai

jenak : betah, tahan, tenang, jinak

jenang : jenang, bubur

jenar : kuning; mahesa jenar: lembu kuning; siti jenar : 1 tanah kuning; 2 nama seorang wali di Jawa

jengkar : berdiri dan segera berjalan

jengku : dengkul

jené : kuning

jeneng : nama, identitas; jeneng cilik : nama kecil; jeneng tuwa : nama tua; panjenengan : anda, tuan

jeng (ajeng) : sebutan untuk putri, ayu; diajeng : adik

jengandika : paduka, anda, kamu

jenggama : hidup, kehidupan

jenggan : murid, abdi, siswa

jénggot : jenggot, rambut di dagu; jénggot wesi : nama tumbuhan

jengku : lutut

jentrung : menyesal

jentung : merenung, diam sambil berpikir

jenu : tuba

jepat : mencungkit

jepit : jepit, apit

jernih : jernih, bening, jelas

jero : dalam, mendalam; jeroan : bagian dalam; jeron beteng : bagian dalam beteng

jeruk : jeruk

jerum : menderum (sapi, kerbau, dll)

jetmika : jatmika, penuh sopan santun

jewawut : jewawut, sekoi

ji : 1 satu; 2 raja; jitus : singkatan dari siji satus, satu banding seratus; jiwang : singkatan dari siji sewang, masing-masing orang mendapat satu

jidhor : beduk, kendang besar

jiha : jiwa, nyawa

jilat : menjilat

jilma : jelma

jimbun : tua renta

jinantra : jentera, kincir air

jinem : tidur; jinem amrik, jinem patani, jinem rum, jinem sekar, jinem wangi : tempat tidur

jinis : jenis

jinten : jintan, daun bumbu

jiwa : jiwa, nyawa; jiwagra : jiwa raga, jasmani ruhani; jiwana : hidup, kehidupan; jiwandana : jenis tembang gedhe; jiwangga : jiwa raga, jasmani ruhani; jiwaretna : jenis tembang gedhe; jiwatma : jiwa, atma, ruh hidup

jlamprong : anak istimewa, hebat

jlanthir : bagus, pemuda

jodhang : judang, kotak wadah makanan yang dipikul

jodho : jodoh

jodhog : burung pemikat

jodhong : bakul besar, lodong

joglo : jenis rumah tradisional

jomplang : berat sebelah, tidak imbang

jompo : tua renta, jompo

jompong : daun jati

jondhang : judang, wadah makanan yang dipikul

jonggol : tanggungan

jonggrang : besar tinggi

jongos : jongos, tukang masak

jra : tersiar di mana-mana

jrabang : merah, warna jangkrik

jragan : juragan

jragem : merah kehitaman

jrih : takut, kuatir

jriji : jari-jari

jrum : fitnah; jruman : memfitnah

jrumat : jerumat, dijahit

jubag : jompo, tua renta

jubar : gagal, urung, tidak jadi

jubrisa : abdi perempuan

jubriya : congkak, angkuh

jugag : besar, agung

jujul : kembalian, kelebihan

jujur : jujur, transparan, terus terang

jukung : perahu kecil, sampan

juluk : sebutan, nama

julung : buntu, serba terancam; julung caplok : anak yang lahir di waktu matahari terbenam; julung kembang : anak yang lahir di waktu matahari terbit; julung pujut : nama wuku ke – 15; julung sarap : anak yang lahir waktu matahari akan tenggelam; julung sungsang : anak yang lahir waktu matahari tegak (jam 12 siang); julung wangi : nama wuku yang ke – 9

jum : pilihan, istimewa; jumanten : zamrut; jumara : zamrut

jumantara : langit, dirgantara

jumbuh : cocok, sesuai

jumbul : melompat karena kaget

jumed : menjalankan

jumeneng : berdiri, naik tahta

jumlah : jumlah

jumpalik : berbalikan, jatuh tersungkur

jumput : ambil

jumrah : biasa, lumrah

jumuk : ambil

jun : jun, jembangan, wadah air

jung : ukuran luas sawah (4 bau)

junggel : terbalik

junggla : terlompat karena terkejut

jungjung : junjung

junjang : berat sebelah

junjunan : nama ikan

junjung : junjung, angkat

juntrung : arah, tujuan

jupuk : ambil

juragan : juragan, bos

jurit : jurit, prajurit, bala tentara

juru : juru, tukang; juru basa : juru bahasa, penerjemah; juru demung : jenis tembang macapat; juru kebun : pekebun; juru kunci : juru kunci, penjaga kuburan; juru sungging : tukang lukis; juru tulis : juru tulis

jurug : ditimbun

juruh : cuka gula Jawa

jurung : dukung

jurus : jurus, kiat, taktik; jurusan : 1 arah; 2 bidang keilmuan

juwadah : juadah, jenis panganan

juwal : jual

juwara : juara, pemenang

juwarèh : bosan, jemu

juwata : dewa

juwawah : lebar mulutnya dan tebal bibirnya

juwawut : sekoi, jenis tanaman pangan

juwèh : suka membenci, gampang mencela

juwita : 1 cantik, anggun; 2 kehidupan

K

kabar : berita, warta; kabar angin : kabar bohong; kabar kabur: kabar bohong; kabar sriwing : kabar bohong

kabur : 1 melarikan diri; 2 tidak jelas

kabèh : semua

kabur : kabur

kaca : kaca; kaca benggala : tauladan; kaca paesan : kaca berhias

kacang : kacang; kacang brol : kacang tanah; kacang srenthul : kacang tanah; kacang tholo : kacang tanah; kacang dawa : kacang panjang; kacang ijo : kacang hijau

kacapi : kecapi

kacapuri : pagar tembok

kaceb : lekat, rekat

kacèk : selisih

kacélung : bunga dadap

kacer : jenis burung

kacir-kacir : berceceran; ngacir : 1 pergi begitu saja; 2 membuat sarang (burung)

kacu : sapu tangan

kacubung : kecubung

kacung : anak buah

kadaluwarsa : terlambat, kelamaan

kadang : saudara; kadang sentana : sanak saudara; kadang wandawa : sanak saudara

kadasa : kesepuluh

kadga : keris

kadgada : cekatan

kadhal : kadal; kadhal mènèk : sanggul bagi laki-laki

kadhang : kadang, suatu saat; kadang kala : kadang-kadang; kadhingkala: kadang kala

kadhaton : istana

kadhawa : nama burung

kadhemen : terlanjur senang; kadhemenan : kesenangan, kesukaan

kadheng pareng : barangkali

kadhengé : kadang-kadang

kadhèt : pelajar, tentara

kadhil : taring babi hutan

kadhini : istri, perempuan

kadho : pemberian

kadhokan : di tempat

kadhung : terlanjur

kadi : seperti

kadipundi : seperti apa, bagaimana

kados : seperti; kadospundi : seperti apa, bagaimana

kadreda : kasihan; kadredyan : cinta, kasih

kadreng : sangat berkeinginan

kadug : sampai, dapat mencapai

kaduhung, kaduwung : menyesal

kaduk : terlalu, terlampau; kaduk wani kurang duga : asal berani kurang pertimbangan

kadung : jenis belalang

kadut : kabut, karung goni

kadya, kadyangga : seperti

kaé : itu

kaèt : rapat sekali, mesra

kaga : burung

kagadhah : dimiliki

kagak, ora : tidak

kagem : untuk, buat

kagèt : kaget, terkejut

kagok : kagok, canggung

kagol : kecewa, sakit hati

kagum : kagum, heran

kagyat : kaget, terkejut

kah : itu

kahanan : keadaan

kahar : dokar

kaharep : kehendak, kemauan; kaharepan, kakarepan : kehendak

kaharsa, kaharsayan : kebahagiaan, kesenangan

kahwa : air kopi

kahyangan : kahyangan, tempat dewa

kahyun : kehendak, cita-cita

kahyuna : kehendak, kemauan

kailangan : kehilangan

kaiswaran : istana, kraton

kajanapriya : kepribadian

kajang : kajang; kajangsirah : bantal

kajantaka : miskin

kajar : mendapat ajaran

kajaroan : rumah kepala desa

kajawan : kejawen

kajayan : kemenangan

kajegé : sepanjang ingatan saya

kajèn : terhormat; kajèn kèringan : sangat terhormat

kajeng : kehendak

kajineman : penjaga, polisi

kaju, kajo : heran, tercengang

kaka : kakak, kakang

kakak : kakak; kakak tuwa : burung kakak tua

kakang : kakak, saudara tua

kakap : ikan kakap

kakawin : karya sastra Jawa Kuno berupa tembang-tambang berbahasa Kawi

kakèhan : terlalu banyak

kakèk : kakek; kakèk moyang : kakek moyang

kaki : kakek

kaktus : bunga kaktus

kaku : kaku

kakung : pria

kakus : kakus, WC

kala : 1 waktu, zaman; 2 kala (binatang); 3 nama dewa (Batara Kala); kala bénjing : besuk pagi; kala jengking : kalajengking; kalabendu : jaman yang buruk; kalabusana : seperangkat pakaian kebesaran; kalacakra : jenis jimat; kaladésa : perangkat desa; kaladuta : alamat buruk; kalakatha : ketam, kepiting; kalamangga : laba-laba; kala mangsa : kadang-kadang; kalamenjé : sejenis kala; kalamenjing : jakun; kalamenta : nama rumput; kalamudheng : nama perhitungan pencuri; kalanjana : nama rumput; kalan-kalan : kadang-kadang; kalandara : matahari; kalantara : sejenis buah petai; kalasangka : terompet sangkakala; kalawasana: akhir zaman; kalawija : abdi di istana; kalayuga, kaliyuga : zaman kaliyuga, zaman kesengsaraan

kalaban : tenggelam, tergenangi

kalagyan : baru saja, sedang asyik

kalah : kalah

kalaha : perang, pertengkaran

kalai : gangguan

kalaipan : belenggu, miskin

kalairan : kelahiran

kalak : nama bunga

kalaka : air

kalakon : terlaksana, tercapai

kalakuan : kelakuan

kalambi : baju, pakaian

kalamun : kalau, jika, bila

kalana : raksasa, kelana

kalang : dikepung, dikelilingi; kalang-kabut : kalang-kabut

kalangwan : klangenan, kegemaran

kalap : dapat diambil manfaatnya

kalapi : merak

kalas : tumbuhan yang getahnya menghasilkan warna merah untuk bahan cat

kalasa : tikar

kalengka : 1 cacat, noda; 2 ciri

kali : 1 kali, sungai; 2 perkalian; 3 zaman; kaliander, kaliandra : pohon kaliandra; Kali Opak : Sungai Opak; kaliyuga: zaman kesengsaraan

kalih : 1 dua; 2 dengan; kalihan : bersama dengan, dan

kalika : 1 ketika; 2 kulit kayu

kalilan : diperkenankan

kalimah : kalimat, perkataan

kalindhih : tergeser, kalah

kaling : terhalang, tertutup

kalingan : tertutupi, terhalangi

kalingga murda : dijunjung tinggi; kalingga warsa : sudah lama sekali

kalir : segala, barang apa saja

kalis : terhindar

kaliyan : dengan, dan

kalo : niru, sejenis tampah

kaloka : termasyur, terkenal

kalong : 1 susut, berkurang; 2 binatang pemangsa buah-buahan

kalpa : 1 cincin; 2 cita-cita; kalpasastra : tuntunan cita-cita; kalpataru : pohon kalpataru

kalpika : cincin

kalung : kalung; kalung usus : bayi yang waktu lahir berkalung usus serta pantas berpenampilan apa saja

kama : sperma, cinta; kamajaya : dewa ketampanan; kamalagi : asam, buah asam; kamandhalu : tempat air; kamarasa: kenikmatan cinta; kamaratih : dewa ketampanan dan dewi kecantikan; kamawedha; ajaran tentang percintaan

kamalan : mendapat hadiah kebajikan

kamangkara : mustahil

kamar : kamar

kamas : kakak

kamayan : kelebihan, kesaktian

kamayangan (begja -) : untung besar, mendapat kebahagiaan besar

kambah : terjamah, tersentuh

kambala : kain dari bulu domba

kambang : terapung; kambangan : jambangan

kambeng : nama tarian

kambengan : ilalang, lalang

kambi : dengan

kambil : kelapa

kami : kami; kamibocahen : kekanak-kanakan; kamigilan : sangat jijik; kamijara : serai; kamijijèn : jijik sekali; kamikakon : kejang, kaku; kamikekelen : tertawa terpingkal-pingkal; kamilurusen : bertambah sedih lalu mati; kamipurun : sangat mau; kamirahan : kemurahan; kamirurusen : bertambah sedih lalu mati; kamisandhanen : sakit pada payudara; kamisasaten : terbeliak matanya; kamisepuh : kepala desa; kamisesegan : tersedan-sedan (menangis); kamitégan : tega, sampai hati; kamitenggengen : melihat tertegun; kamitigan : masak belum waktunya; kamitontonen : tertegun, heran melihat; kamituwa : kepala dusun; kamiwelasen : kasih sayang, perhatian

kamini : istri, perempuan

kampi : juara, yang terbaik, kampiun

kampita : guncang, gempa bumi

kampung : 1 desa; 2 bentuk rumah adat Jawa

kanaka : emas, kuku

kanal : terusan

kanan : kanan; kanan kéring : kanan kiri

kanana : hutan

kanang : yang

kanas : nenas

kanca : teman, kawan; kanca wingking : teman belakang

kancana : emas, kencana

kancil : kancil, pelanduk

kandarpa : kasih sayang, cinta

kandel : tebal; kandelan : alat penangkal, penguat

kandhang : kandang; kandhangan : persediaan, cadangan

kandhara : leher

kandhas : gagal, kandas

kandhat : terhenti, istirahat

kandheh : cerita, bagian

kandhi : kantung dari kain

kandhih : tergeser, tergusur

kandhil : pelita, lampu

kandhut : dikandung, dimuat

kanem : keenam

kang : kakak, saudara tua

kangen : kangen, rindu

kangga : badan, tubuh

kanggé : untuk, buat

kanggeg : tertahan, terhalang

kanggep : dianggap, dihormati

kanggo : untuk, buat

kangjeng : paduka, tuan

kangkam : pedang

kangsèn : berjanji, bersepakat

kangsi : 1 rumah lebah, 2 hingga, sampai

kangsrah : berjejak di tanah

kaniaya : teraniaya

kanigara : mahkota; kuluk kanigara, kaniganten : mahkota kanigara, pakaian untuk raja, pengantin

kanin : luka

kaninditan : kelebihan

kaning, kani : ada di, terkena

kaningaya : disia-siakan, dinistakan

kanistha : dinistakan

kanjar : sejenis senjata tajam

kanjat : lumayan

kanjeng : paduka, tuan

kanji : 1 takut, kuatir, 2 tepung kanji

kantaka : sedih, susah

kanteb : jatuh kesakitan

kantèk : sabar menunggu, sampai

kanten : tunggu, nanti

kantha : leher; surya kantha : kaca pembesar, lup

kanthi : dengan

kanthil : 1 jenis bunga; 2 terikut

kanthing : nama perahu kecil

kanthong : kantong

kanti : dengan

kantu : terlambat

kantuk : mengantuk

kantun : ketinggalan

kanya : gadis, perawan; kanyaka : istri, emas

kaot : melebihi yang lain

kapa : pelana, dikapani, diberi pelana

kapah : mengupas kopi

kapak : kapak, kampak, beliung

kapal : 1 kapal, 2 kuda

kapala : kepala, pemimpin

kapang : kangen, rindu

kapara : memang

kapas : kapas

kapat : keempat

kapénak : sudah enak

kapep : lembab

kaper : kupu-kupu kecil

kapi : kera; kapiadreng : sangat ingin; kapiandel : pusaka; kapiandhem : melarikan diri; kapiasem : tertawa sendirian; kapidereng : 1 rusa; 2 ingin sekali; kapidhara : jatuh, pingsan; kapidulur : berkumpul dengan; kapieneng : diam saja; kapilaré : seperti kanak-kanak; kapilayu, kapiluyu : sangat ingin ikut; kapiluyu : sangat ingin ikut

kapila : merah muda

kapindra : raja kera

kaping : ke-, yang ke-

kapiswara : raja kera

kapit : terapit, terjepit

kapodhang : kepodang, jenis burung

kapok : jera; kapok kawus : sudah jera sekali; kapok lombok : jera sesaat

kaprabon : jabatan kepresidenan

kaprah : lazim; salah kaprah : salah tapi lazim

kaprasida : kelestarian

kapri : sejenis kacang

kapti : cita-cita, gagasan

kaptin : kapten

kapujanggan : kepujanggaan

kapuk : kapuk

kapul : tali dari kulit pohon

kapulaga : nama buah untuk obat, buah kapulaga

kapur : kapur; kapur barus : kapur wangi

kapuranta : merah muda

kapurih : disuruh, dihimbau

kapurit : nama ikan

kaput : kotor

kaputran : keputran, istana buat anak laki-laki raja; kaputrèn : keputrian, istana buat anak-anak perempuan dan permaisuri raja

kara : kara, jenis tanaman sayuran; kara welang : jenis tombak; karawistha : hiasan, perhiasan

karaba : anak gajah

karaca : nisan

karad : diambil oleh

karag : sisa nasi kering

karah : lingkar besi untuk pegangan pedang, parang, dll.

karam : 1 haram, tidak halal; 2 tenggelam; karam jadah : haram sama sekali

karan : disebut, dinamakan

karana : sebab, karena

karandhan : rumah atau tempat janda

karandhang : sejenis bengkoang

karang : 1 tempat; 2 batu karang; 3 karya, karangan; karangan: hasil karya; karang abang : tempat yang terbakar; karangen : terlalu jarang; karang kitri (-kirna) : tanaman buah-buahan; karang kopèk : desa yang tak punya sawah; karang kopèn : desa yang tak punya sawah; karang melok : macam untaian bunga; karang ulu: bantal

karas : dicium

karat : 1 karat (emas); 2 tahi besi

karatala : tapak tangan

karaton : istana, kraton

karawitan : bersenandung, bermain gamelan

karcis : karcis, tiket

kardi : kerja, karya

kardin : bumbu, korden

karé : karai, nama masakan

karebèn : supaya, biar, agar

karejekèn : mendapat rejeki

karèk : ketinggalan, sisa

karem : suka, hobi

karep : kemauan, kehendak

karéta : kereta

karga : karung dari kulit

kari : tertinggal, ketinggalan

karipan : kurang tidur

karir : karir, dunia kerja

karkat : harkat, martabat

karma : perbuatan, kerja yang dilakukan; hukum karma : hukum balasan timbal balik atas perbuatan seseorang di dunia

karna : 1 telinga, 2 nama wayang, adipati Awangga; 3 karena; karni : telinga

karo : 1 dengan, bersama; 2 kedua; karo tengah : satu setengah

karoban : kebanjiran, tergenangi, tenggelam

karoh : kenalan, sahabat, karib

karsa : karsa, kehendak; karsana: bahagia

karta, karti : selamat, aman; karti praja : pekerjaan negara; kartiyasa : termashur

kartaga : teguh

kartala : timbul

kartika : bintang

kartu : kartu

karu : diarun, dikaran

karug : digemburkan

karuhun : dahulu

karuksan : kerusakan

karun : harta, harta temuan

karuna : menangis, sedih

karung : karang, kantong

karunya : iba, belas kasihan

karus : celaka

karut : hanyut

karya : karya, hasil; karya désa : peraturan desa; karya negara : peraturan negara

kas : kas, simpanan

kasa : musim yang pertama

kasar : kasar

kasat : terlihat; kasat mata: terlihat langsung oleh mata

kaseja : disengaja, dituju

kasèp : terlambat

kasèr : kasip, terlambat

kasi : hamba

kasih : 1 kasih sayang; 2 kliwon

kasok : dituangkan

kasol : tumbang

kaspa : ubi kayu

kasrah : diserahkan, berjejak di-

kastawa : sembah puji, hormat puji

kastéla : ketela, ubi kayu

kastubamani : permata

kastura : belas kasih; kasturi: kasturi, minyak wangi

kasub : masyur, terkenal

kasur : kasur, alat tidur; kasur babut : kasur empuk

kasusra : terkenal, kondang

kasut : 1 kaos kaki; 2 diacak

kaswari : burung kasuari

kaswasih : belas kasih, kasih sayang

kasyasih : belas kasih, kasih sayang

katak : jenis umbi bergantung

katalika : tiba-tiba, diuntai

katampi : diterima

katana : panah, anak panah

katbuta : marah sekali

katé : katai, cebol

katéla : 1 ketela, 2 ternyata

katelah : disebut, dinamakan

katenta : terdesak oleh

katépang : nama tumbuhan perdu; katepang ngrangsang gunung : si pungguk merindukan bulan, terlalu berpengharapan tanpa melihat kenyataan

katès : pepaya

katga : keris

katgada : cekatan, dengan cepat

katgada : keris

kathah : banyak

kathak : lendir pada mulut ikan

kathok : celana; kathok cekak : celana pendek; kathok dawa : celana panjang

kathuka : asin

kathung : diangkat untuk diberikan

kati : kati, ukuran berat (1 kati : 0,617 kg)

katiba : 1 terjatuh; 2 nama pohon

katiban : kejatuhan

katiga : 1 ketiga; 2 kemarau

katimbang : daripada

katimumul : nama penyakit kuku

katimun : mentimun

katir : kayu ringan yang dipasang di kanan kiri perahu agar tidak oleng

katirah : nama pohon yang daunnya merah

katisan, katisen : kedinginan

katon : kelihatan

katong : raja

katos : terlalu keras

katrap : diterapkan, frambusia

katrem : tinggal, betah

katresnan: kesayangan, cinta

katri : ketiga, yang ketiga

katu : nama sayuran

katub : katup

katuhon : dipercaya

katuju : tertuju

katumangga : kepala

katur : diberikan, untuk, kepada

katuranggan : tanda-tanda, ciri-ciri

katuridan : jatuh cinta, asmara

katut : terikut, terambil

katya : kati, berat, obot

kau : kaku, janggal, canggung

kauban : sejuk karena terlindungi

kaula : kawula, aku, -ku

kaurmatan : kehormatan

kautaman : keutamaan

kawaca : terbaca

kawadaka : diketahui rahasianya

kawagang : kuat, mampu

kawah : kawah, danau di puncak gunung

kawahya : dilahirkan, diucapkan

kawak : lama, kuno

kawalat : kualat, dosa

kawan : kawan, teman

kawanda : batang tubuh, fisik, jasmani (tanpa tangan dan kaki)

kawarna : tersebut, diceritakan

kawasa : kuasa, kuat, mampu

kawasan : kawasan, daerah

kawasita : terajarkan, diajari

kawastara : kentara, kelihatan

kawatgata : kecelakaan

kawawa : terbawa, kuat, kuasa

kawedaka : ketahuan rahasianya

kawong : dikenal

kawot : dimuat

kawrat : terbebani

kawruh : pengetahuan

kawul : rambut jagung

kawula : hamba, saya; kawulawarga : keluarga; kawula wisudha : diwisuda

kawung : kawung, jenis kain jarik

kawur : bubar, cerai berai

kawuri : lampu, silau

kawus : jera

kawya : penyair, pijangga, ahli sastra

kaya : 1 seperti, 2 penghasilan

kayang : berdiri dengan kaki di atas

kayangan : tempat para dewa

kayoman : diayomi, dilindungi

kayon : 1 gunungan, 2 kekayuan

kayong : kaya

kayu : kayu

kayuh : kayuh

kayul : sejenis cangkul

kayun : kehendak, keinginan

kayungyun : kasmaran, jatuh cinta

kayut : dirajut, diikat

keba : 1 tutup; 2 selamatan tujuh bulanan (orang hamil)

kebak : penuh

kebek : penuh sekali

kebelet : kebelet, ingin cepat keluar

keben : nama buah dan batang

kebo : kerbau; (kumpul -): hidup bersama laki-perempuan tapi tidak nikah, samen leven; kebo bukur : hewan sejenis penyu; kebo giro : jenis gendhing; kebo jerum : kerbau menderum; kebo lawung : kerbau yang tidak dipekerjakan; kebo menggah : nama bentuk kalung; kebo pelèn : orang yang suka cekcok

kecut : kecut, asam

kedah : harus

kedal : tutur kata, ucapan kata

kedaluwarsa : terlambat, kelamaan

kedangsul : kedelai

kedaut : tertarik, tercabut

kedawan : terlalu panjang

kededer : menggigil

kedeh : harus

kèdek : terinjak, terpijak

keder : 1 bergetar, gemetar; 2 merasa takut

kèder : juling

kedhali : burung layang-layang

kedhana-kedhini : dua saudara pria-wanita

kedhasih : sebangsa orang pipit

kedhaton : kraton, istana

kédhé : kidal

kedheh : harus

kedhelé : kedelai

kedhèp : berkedip

kedher : bergemetar

kedhi : perempuan yang tak bisa haids

kedhung : bagian sungai yang dalam

kedhut : tebal lagi kuat, kedap

kejaba : kecuali

kejani : kera, lutung

kejot : kaget, terkejut

keju : pegal-pegal, lelah

kèju : keju, mentega

kejut : terkejut, kaget

kelat : tali penarik; dikelati : dikuliti; kelat bahu : gelang bahu; kelatan : berenggang; kelat bahu : gelang tangan di bahu

kelir : 1 kelir, layar, tirai; 2 warna

keliru : keliru, salah

kemalo : laka

kemampo : hampir matang

kemangga : laba-laba

kemangi : kemangi, tanaman lalapan

kemanungsan : kemanusiaan

kemara : gema, intan

kemarang : raga, lebah

kemat : tenung, santhet

kemba : 1 tawar, hambar, malas; 2 kecewa

kembang : kembang, bunga; kembang api : kembang api; kembang borèh : bunga untuk sajian; kembang desa : gadis tercantik di desa; kembang durèn : kuning; kembang gula : permen; kembang lambé : bahan pembicaraan; kembang paès : bunga yang pertama; kembang setaman : bunga rampai; kembang telon : bunga tiga warna; kembang waru : sumbu dian

kembar : kembar

kembel : terperosok

kemben : kemben, penutup dada

kembeng : kembang, tergenang air

kemilon : cermin, kaca hias

kemiri : kemiri

kemit : jaga malam, pengawal; kemit bumi : abdi yang tugasnya bersih-bersih; kemitan : berjaga malam, azimat

kémpol : betis

kempul : kempul, bagian dari gong

kemuda : jenis tembang, gending; kemudhi : kemudi, setir

kemukus : berasap; lintang kemukus : jenis rasi bintang di langit

kena : kena, terkena

kenaka : kuku

kenari : buah kenari, burung kenari

kencana : emas

kenclung : alat musik

kendhaga : peti panjang

kendhali : kendali, peluru, granat

kendhang : kendang, gamelan

kendharat : tali untuk menambatkan lembu

kendhat : gantung diri

kendheng : tali busur; gunung kendheng : bukit barisan

kendhi : kendil, wadah air minum

kendhil : kendil, tempayan kecil

kendhuri : kenduri

kéné : sini

kenikir : kenikir

keningar : kayu manis

kenini : pil kina

kenong : kenong, gamelan

kèntar : terpingin, hanyut

kentara : kentara, kelihatan

kenthang : kentang, jenis umbi

kenthel : kental

kenthing : tempayan kecil

kentrung : jenis kesenian rakyat Jawa Timur

kenya : perawan, gadis

kepala : kepala

kepati : ada anggota yang meninggal; kepatibrata : bertapa, bersemedi; kepati-pati: sungguh-sungguh

kèpèk : 1 nama pohon; 2 berbuah tapi belum berisi (kedelai)

keponakan : keponakan

kepriyé : bagaimana

kepu : bentak, bakap

kepuh : 1 pohon kepuh, 2 lipatan kain dodot di pinggang; gantung kepuh: tidak berganti pakaian

kepundhung : 1 hama buah, 2 gundukan panas karena rengas

kepung : kepung, keroyok

kepungkur : silam, lampau

kepyak : 1 ramai, pesta 2 gladhi resik

képyan : susah, bingung, putus asa

kepyar : tersebar, encer

kepyek : kepyak wayang

kera : kurus, kurang subur

kéra : mata yang agak cacat

kerab : 1 sering, 2 kitab

keraban : kiraqan

kérah : juling, tingkah laku

kerak : kerah, tua lagi kering

kerambil : kelapa

kéran : kran

kerana : karena

kerang : kerang

keras : keras

kéras : bakul tempat garam

kerasan : betah, jinak, tahan

kérata : 1 pemburu; 2 asal mula arti kata; kératabasa: jarwa dosok, akrarim

keraton : kraton, kerajaan, istana

kerig : digiring, dibawa

keris : pusaka, senjata

kerja : kerja, bekerja

kerpu : sebangsa permata

kersa : karsa, kehendak

kerta : hasil, kemakmuran; kerta aji : dihargai; kertan : 1 kemakmuran, penghasilan, 2 tahu, mendapat kabar; kertarta : mapan, makmur; kerta wadana : aman, sejahtera

kertiyasa : cerdik, cendekian, sangat pandai

kesawa, kesawamurti : nama lain Batara Wisnu

kestalan : kandang kuda

kethèk : kera

kethoprak : seni drama tradisional

ketiga : kemarau

ketimun : mentimun

ketipung : ketipung, kendang kecil

ketonggèng : sejenis kala yang besar

kéwala : saja, cuma, hanya

kéwan : hewan, binatang; kéwan raja kaya : hewan piaraan; kéwani: hewani

kéwran : kesulitan, kesukaran

kidang : hidang, kijang, menjangan

kidul : selatan

kidung : kidung, lagu

kijing : kijing/rumah dimakam, nisan

kikik : 1 ketiak baju, 2 jenis anjing

kikis : kikis, surut

kilat : kilat, api petir

kimpul : keladi

kimpurusa : raksasa, gergaji

kina : kina, pohon kina

kinah : kina, nama pohon

kinang : campuran gambir sirih

kinanthi : disertai, diiringi

kinca : air gula

kingkin : 1 sedih, susah, gundah; 2 rindu sekali, jatuh hati

kinjeng : kinjeng

kintun : kirim

kinuswa : dicium

kipas : kipas, tepas, angin-angin

kipat : disingkirkan; kipat- kipit : menggerak-gerakkan ekor

kira : kira, duga

kirab : kirab, arak-arakan

kirana : cahaya, sinar

kirang : kurang; kirangan: kurang tahu, entahlah

kirata : pemburu

kirda : bersenang-senang, serong

kiri : kiri

kirik : anak anjing

kirim : kirim

kiring : kiri

kirta, kirti : pekerjaan, perbuatan

kirtya : pekerjaan, perbuatan

kisa : 1 anyaman bambu untuk membawa ayam; 2 kera

kisat : kering, kesat

kisi : kisi, gulungan benang

kisik : tanah lumpur

kisma : tanah

kisruh : kisruh, kacau, berantakan

kitha : kota

kitri : 1 tanda pada tanah yang telah ditebangi pohonnya;

2 pohon buah-buahan di kebun

kiwa : kiri

klabang : kelabang; dikepang : dikepang (rambut); klabang ayam : dadu, perjudian; klabang nyander : bentuk rumah tradisional

klapa : kelapa

klaras : daun pisang kuning

klasa : tikar, alas tidur

klenik : klenik, percaya pada takhayul

klika : kulit kayu

kliwon : kliwon

kliyang : melayang, terbang

klobot : sarung jagung 71

kobar : bakar

kobong : terbakar

kobot : sarung jagung

kobra : 1 tersiar oleh umum; 2 gagal; 3 ular kobra

kocak : 1 kocak, lucu, jenaka; 2 tidak penuh; kocak-kacik : bergoyang-goyang

kocap : diceritakan

kocar-kacir : kocar-kacir

kocèh : berkumur dengan

kociwa : kecewa, sakit hati

koclak : bergoyang, tidak penuh

kodhé, ngodhé : berburuh, mengambil upah

kodhèn : hitungan dengan kodi

kodheng : hilang akal, juling (mata)

kodhi : hitungan kain (20 lembar)

kodhik : sempit

kodhok : katak, kodok; kodhok ngorèk : 1 katak bernyanyi; 2 jenis gending upacara

kogel : tidak sampai hati, sayang, berkasih-kasihan

kojor : 1 liat, kenyal (daging); 2 benteng keliling

kokap : mega, awan

kokila : burung

kokoh : kokoh, kuat

kokok : keras berurat (leher), kepala pencuri; kokok beluk : jenis burung

kokosan : 1 kukusan; 2 jenis buah

kokot : lekat sekali, peniti kancing baju; kokot bisu : sangat merah/diam sambil menggigit bisu; kokot bolot : daki, dekil

kolam : kolam

kolang-kaling : buah kolang-kaling

kolong : kolong

kolontara : lamtoro

komala : intan, halus, santun

komara : sajian kepada ruh halus

kombang : kumbang, lebah; macan kombang : harimau kumbang; kombang anglèng : kumbang

komini : perempuan, istri

kon : suruh

konang : kunang-kunang; konangan : diketahui, tertangkap basah

kondhang : kondang, terkenal, termashur

konjuk : untuk, buat, dipersembahkan

kono : situ

kontab : bangkit amarahnya, tersulut

kontal : termakan, dinangsa

kontang-kanting: kesana kemari, mondar- mandir

kontap : bangkit amarahnya, tersulut

konten : pintu

kori : piatu

koripan : 1 kehadiran; 2 kerajaan kahuripan

kosa : kuat, perkasa

kosala : baik, pandai

koswa (bala- ): bala tentara

kosya : dicium

kotaka : kotoran yang terburuk

kotbuta : sangat marah

kothak : kotak

kothèkan : tabuhan dengan memukul kentongan kayu/lesung

kothi : keti, 100.000

kothong : kosong

kowè : kamu, anda

krajan : kraton, istana, pena, puri

kraka : daun kering yang telah luruh

krakab : tutup pelana

krakah : halaman rumah

krakal : bajak, alat pengjembur tanah

kram : 1 kejang; 2 cahaya, sinar

krama : menikah; krama désa : bahasa halus yang digunakan orang desa; krama inggil : bahasa halus tinggi; kramakala : petang, malam; kraman : pemberontakan; kramaniti : sopan santun; krami: menikah

kramat : keramat, berpetuah

krambil : kelapa

krana : karena, sebab

kranjang : keranjang

kranji : nama buah, kandang ayam; kranjingan: ketagihan

krapak : daun tebu kering

krapyak : kandang kijang yang berpagar

kraras : daun pisang kering

kras : keras

krasa : terasa, dapat diindra; krasan : kerasan, betah, senang

krastala : kuasa, sakti

kraton : kraton, istana, pura

krawitan : kerawitan

krendha : peti mati

kreneng : keranjang kecil tempat buah-buahan

kréngga : dihiasi dipercantik

krenteg : kehendak yang kuat

krepana : sangat belas kasih

krepu : kristal, sebangsa, permata

kresa : karsa, suka, kehendak

kresna : 1 hitam; 2 nama wayang; kresnapaksa : paruh bulan gelap, sesudah purnama

kreta : aman damai, makmur

kréta : 1 kereta; 2 makmur; kretagna : tak berterima kasih; kretala : nama senjata; kretanjali : menyembah, bersujud; kretapradana : terlebih-lebih; kretapunya : bahagia sekali; kretarta : tercapai maksudnya, bahagia; kretayasa : termashur, kondang; kretayuga : jaman keemasan, saat kejayaan

krété : anak buaya

kreteg : jembatan

kreti : perbuatan, tingkah laku

kretobaya : setuju, berdamai

kretya : makmur, sejahtera, aman damai

kridha : gerak, kiprah; kridasastra : kepandian ulah sastra

krigaji : sejenis pajak kepada raja

krigan : pengerahan

krikil : kerikil, batu kecil

kringet : keringat; kringet buntet : keringat yang tak bisa keluar

kripik : keripik

kriting : kriting

kriya : kriya, karya, buah tangan, kerajinan

ksama : ampun, maaf

ksana : seketika, sebentar

ksatriya : perilaku kesatria

ksaya : rusak, musnah,

kséma : selamat, sejahtera

ksira : puan, air susu

ksiti : tanah, bumi

ksodra : madu, air madu

kuat : kuat

kubalan : kena nyala api

kubandha : raksasa, gergaji

kubek : lingkaran, keliling

kubeng : lingkaran, keliling

kubleg : sekeliling

kubon : kebun, pekarangan

kubra : besar

kubu : blok, benteng pertahanan

kubuk : persegi

kuburan : kuburan, makan

kubus : bangun yang mempunyai ukuran sisi-sisinya sama

kucem : rusak, lengset

kucing : kucing

kucir : kucir

kucira : cela, cacat

kuciwa : kecewa

kucumbi : istri, suami

kucur : kucur, jenis panganan

kuda : kuda, turangga

kudandapan : tertatap karena kebiungan

kudang : diharap, dipuji-puji

kudhampel : berpaut dengan tangan dan kaki

kudhar : terurai, terlepas

kudhi : kudis

kudhis : kudis, jenis penyakit kulit

kudhu : mengkudu, nama pohon obat

kudhung : tutup kepala

kudhup : kuncup

kudon : terkenai udu, iuran

kudrat : kudrat, kekuasaan Tuhan

kudu : harus

kudung : penutup, kerudung

kudus : kudus, suci

kuhaka : penjahat, orang jahat

kuhana : tidak terus terang, tidak setia

kujana : sangat marah, orang jahat

kujang : senjata tradisional Betawi

kujiwat (ng- ) : mengerling, mengeling

kukang : nama binatang sejenis kera

kukap : asap, awan, kemenyan

kukila : burung

kuksi : perut

kuku : kuku

kukub : ambil

kukud : selesai, bangkrut

kukuh : kukuh, kokoh, kuat

kukul : jerawat

kukup : ambil

kukura : kura-kura

kukus : asap

kul : kul, hewan air sejenis bekicot

kula : saya, aku; kulagotra : sanak keluarga; kula mitra : keluarga, famili; kula sentana: keluarga, amili; kulawanda : keluarga, famili; kulawangsa : keluarga; kulawarga : keluarga

kulah : kamar mandi

kulaja : bangsawan, ningrat

kulak : membeli untuk dijual lagi

kula-kuli : biasa, lazim

kulala : pembuat barang pecah-belah dari tanah liat

kulanté : nama tembang tengahan

kular : benang untuk menjahit

kulawu : 1 warna abu-abu; 2 nama wuku

kuled : lembat, lambat, tidak cepat

kulem : bergaung, membahana, merdu dan besar

kulèn : sawah milik kuli

kuli : kuli, buruh, pekerja

kulib : anak anjing

kulihan : kepulangan

kulihi : bagaimana, mengapa

kuliling : keliling, mengitari

kulina : biasa, akrab

kulingling : berkeliling, mengitari

kulinten : biasa, lumrah, wajar

kulisa : beliung, kampak

kulit : kulit, belulang, sampul; kulit ayam : kulit ari, jangat; kulit daging : seluruh tubuh

kulita : sudah kenal baik, mesra, akrab

kulon : barat

kulu : tertelan, nama ikan

kulub : angger, buyung, anak, sayang

kuluk : mahkota, topi kebesaran

kuluma : nama ikan

kulumur : berlumuran darah

kulung : tangkai ketam pemotong padi; kulung ati : lekuk di bawah dada

kulup : angger, buyung, anak

kulur : dapat dan mau memberi

kulwan : barat

kum : rendam, dibenamkan diair

kuma : awalan kuma; kumacèlu : mendamba; kumadama : pura-pura bodoh rendah; kumakaruh : akrab, karib; kumalancang : lancang, mendahului kehendak; kumalasa : tergelar, tersedia; kumalungkung : sombong, congkak; kumawani : pemberani, sok berani; kumawas-awas : awas, teliti, cermat; 74

kumawasis : sok pintar, sok pandai

kumaki : congkak, besar kepala

kumala : emas, mutiara; kumala-kala : kadang kala

kumara : anak-anak, orang muda, intan, siwa

kumat : kumat, kambuh, sakit lagi

kumayu : sok cantik, genit

kumba : buyung, tempayan, kelapa

kumbah : cuci, bersih

kumbakara : pembuat barang pecah belah

kumbala : jambu-jambu berbentuk bunga untuk hiasan

kumbandha : raksasa

kumbang : kumbang, lebah

kumbayana : 1 jun tempayan, jembangan; 2 nama Begawan Durna waktu muda (wayang)

kumbi : cangkok, sombong, besar kepala

kumpris : anak yang akan menggantikan pangkat ayahnya

kuna : kuna, lama

kunang : kunang-kunang

kunapa, kunarpa: jenazah, mayat, bangkai

kunca : kain dodot

kuncang : terlempar karena angin

kuncara : kondang, terkenal

kuncèh : pipa panjang

kunci : kunci, pembuka

kuncung : kuncung, bagian rambut didepan

kuncup : kuncup

kundha : anglo, keran, pedupaan, perapian

kundhah : jatuh tak berdaya

kundhala : cincin, gelang, anting-anting

kundhalini : ular

kundhang : kondang, terkenal, tersohor

kundhi : tukang membuat gerobak

kundur : pulang, kembali; kunduran : meninggal karena pendarahan sewaktu melahirkan

kuneng : adapun

kung : merdu

kungas : sumerbak, wangi, karuan

kungkang : katak yang besar, kongkung

kungkulan : terlampaui, terlebihi

kungkum : terbenam, menenggelamkan

kuning : kuning

kuningan : jenis logam

kunir : kunyit

kunjana : susah, sedih, asyik; kunjana-papa : susah dan melarat, miskin

kunjara : penjara, tahanan

kunjeng : kerdil, komeng, ceding

kunjuk : dipersembahkan

kunjur : duduk meluruskan kaki

kunta : senjata sejenis tombak pendek

kunten : kuli

kunthara : budi daya, tingkah laku

kunthing : kecil, kurus

kunthiwiri : berulang-ulang datang

kunyit : kunyit, kunir

kunyuk : monyet, kera, munyuk

kupa : perigi, mata air

kupat : telupat

kupeng : sekeliling

kuper : kurang perhatian, kurang pergaulan

kupi : rencana karangan

kupik : bertepuk

kupina : cawat, saluran penutup kemaluan laki-laki

kuping : telinga, pendengaran

kupiya : 1 contoh, teladan, pengalaman; 2 kopiah, peci

kupon : kupon

kupu : kupu-kupu

kura : kura-kura

kurah : berkumur-kumur, gurah

kurakah : pembantai

kurang : kurang

kuranti : ditahan, dilarang

kurantil : nama wuku yang ke-4

kureb : tengkurap

kuren : lelaki yang sudah dewasa

kurma : kurma, jenis buah

kuru : kurus, tak subur, lemah

kurung : kurung, mengurung; kurungan : sangkar

kusa : nama rumput

kusala : baik, pandai, selamat

kusan : kukusan

kusik : sejenis pisau untuk membuat warangka keris

kusir : kusir, sopir pedati

kusta : kusta, jenis penyakit kulit

kusuma : kusuma, bunga, kembang; kusumawicitra: bermacam-macam bunga, nama tambang gedhe; kusumayuda : tokoh pemenang dalam peperangan

kuswa : cium

kuswantara : ciuman, kasih

kutah : tumpah

kutha : kota; kutha-biting : tanggul besar ditepi jalan; kuthagara : ibukota; kuthamara : sesajian ditempat yang keramat; kuthasaksi : saksi palsu; kuthawara : kota besar

kuthah : kotor, berlumuran

kuthaka : kotoran cirit

kuthara : kampak, beliung

kuthèh : kotor, berlumuran

kuthèt : kerdil, komeng

kuthila : bungkuk, bengkok

kuthilang : jenis burung

kuthilem : licin, tidak jujur

kuthip : sangat hina

kuthong : kosong

kuthu baru : bagian kebaya penutup dada

kuthumbi : suami

kutu : kutu

kutub : kutub, ujung

kutug : asap

kutuk : 1 anak burung; 2 jenis ikan

kutut : jenis burung, perkutut

kuwadé : tempat duduk pengantin

kuwadéan : pedagang kain, berjualan pakaian

kuwaga : kuat menjalani, tahan banting

kuwagang : kuat, mampu

kuwah : air sayur, kuah

kuwalon : tiri

kuwanda : mayat, bangkai, jenazah

kuwaos : kuasa, mampu

kuwara : termasyhur, terkenal

kuwas : kuas, alat mengecat

kuwasa : kuasa, mampu

kuwat : kuat

kuwatir : kuatir, sumelang, was-was

kuwawa : kuat, mampu; kuwawi : (ing.) kuat, mampu

kuwaya : air

kuwèni : jenis mangga

kuwi : itu

kuwu : penguasa setingkat adipati

kuwur : gelisah, bingung, berirama kemerahan

kuya : aniaya, serang, hina

kuyu-kuyu : bercucuran keringatnya

kwaci : biji kuaci

kwaga : mampu menjalani lobaan, kuat

kwali : kuali, belanga

L

labu : jenis umbi

labuh : 1 pengabdian; 2 buang; labuh labet : pengabdian; nglabuh : membuang; lelabuhan : pengabdian; pelabuhan : dermaga

labur : cat dari kapur; laburan : cat-catan; nglabur : mengecat

lacak : lacak, teliti

ladha : lada, rempah-rempah

ladhang : sempat

ladhatan : penghabisannya

ladheg : kotor sekali

ladhu : lumpur dari gunung berapi

ladi : melayani; pladèn : pelayan; ngladèni : melayani; lados (ing.): melayani

lading : pisau dapur

ladrang : nama gending

laga : perang

lagak : gaya, potongan

lagang : cepat besar

lagep : mau, suka akan

lagi : sedang, baru

lagu : lagu

lahru : kemarau

lahya : tingkah, canda

lain : lain

laja : malu, mendapat malu

lajar : bajak, nenggala; mlajar : lari

lajeng : terus; mlajeng : lari

lajer : pokok kayu

lajita : malu

lajuk : terlanjur

lajur : lapis, kolom

lak : lak, pintu air

laka : mustahil, jarang ada

lakang : selangkangan

lakar : memang

laken : cengketan

laki : pria; laki bini : suami istri; laki rabi : suami istri

lakon : cerita

lakra : dasar

laksa : 10.000

laksana : seperti

laksita : berjalan

laksmana : cerdas

laksmi : cantik; laksmini : cantik; laksmiwati : cantik sekali

laksya : laku, jalan

laku : jalan, laku; kelakon : tercapai, terlaksana; lakon : cerita, kisah; laku dagang : berjualan; laku dhodhok: berjalan dengan duduk; laku gawé : mempunyai kewajiban; laku ngiwa : melakukan kejahatan; nglakoni : menjalani, melakukan

lalab : dedaunan mentah untuk lalap

laladan : daerah

lalahan : tanah yang siap ditanami

lalai : lupa, alpa

lalana : berkelana, mengembara

lalang : ilalang

lalar : dahi

lalaran : nara pidana

lalasa : nama tumbuhan

lalatha : dahi, menghias dahi

lalawa : banyak tingkah, ceroboh

lalayan : pagar tembok, benteng

laler : lalat; laler wilis : lalat hujan

laléyan : sering lupa

lali : lupa; lali jiwa : lupa ingatan, gila

lalim : lalim

lalis : hilang, mati

lalita : cantik

lalos : lupa

lalu (ng – ) : bunuh diri; lalu mangsa : terlambat

lalya : lupa

lama : lama

lamak : lemah, lapik

lamar : lamar, meminang

lamat -lamat : samar-samar

lamba : tunggal, tulus hati

lamban : belum beristri

lambana : jejaka, perawan

lambang : lambang, simbol, tanda; lambang jangka : tanda-tanda jaman

lambao : bertani

lambar : dasar, alas

lambat : lama, lambat

lambau : bertani

lambé : bibir; lambé ati : watak; lambé gajah : bagian keris; lambé gangsa : moncong lembu yang bergerigi; lambiran: tepi sungai yang rendah

lambung : perut, lambung; lambung lengis : lekuk di atas pantat di bawah rusuk

lamèn : pohon padi

lameng : pedang lamang

lami : lama

lamis : dusta, bohong

lamon : kalau

lampah : (ing.) jalan; lampahan: lakon, cerita; nglampahi: menjalani

lampeg : pasang (laut, dsb)

lampèng : relung

lampes : nama tumbuhan

lampet (ng – ) : terhenti

lampiran : lampiran

lampit : tikar jalin

lampita : tanda

lampor : suara ramai

lampra : mengembara

lampu : lampu, pelita

lampus : mampus

lamuk : kabut

lamun : kalau

lamur : rabun, buta ayam

lamuran : nama rumput

lamus : puputan dari kulit kambing

lamut-lamut : jauh/tipis dan tidak jelas

lan : dan, serta

lana : kekal

lanang : laki-laki

lanas : laju karena panas, pemarah

lanat : terkutuk

lancana : lencana

lancang : lancang, tak minta ijin

lancar : lancar

landep : 1 tajam; 2 nama Wuku

landhak : landak, jenis binatang

landhep : tajam; landhep dhengkul: tumpul sekali; landhep pikirané : pintar

landhes : alas, dasar; landhesan : dasaran, alas

landhung : panjang sekali

langak : berjalan mendangak

langar : garang

langeh : indah, cantik

langen : kegemaran; langendriya : wayang orang dengan lakon pakem Damarwulan; langen mandra wanara : pentas pertunjukan wayang orang, drama dan tari; langen sari: taman kesukaan; langen swara: paduan suara tembang-tembang Jawa

langèn : tempat berenang

langgana : tak menurut, tak sudi

langganan : langganan

langgat : tanggap

langgenan : landasan, ganjal

langgeng : abadi, kekal

langguk : congkak, sombong

langgula : ekor

langi : berenang; lelangèn : berenang-renang

langir : langit, nama buah

langit : langit, angkasa

langka : langka, jarang sekali

langkah : langkah; mlangkah: melangkah; nglangkahi: melangkahi

langkak : langka, jarang

langkan : pagar keliling

langkap : busur

langkas : tangkas

langkep : busur

langking : kurus, kecil

langkir : nama wuku yang ke-13

langkung : lebih; kelangkung : sangat; kula langkung : permisi mau lewat; nglangkungi : melewati; selangkung : dua puluh lima

langlang : berkeliling mengitari

langseb : langsat

langsing : langsing, tinggi ramping

langsir : dilangsir, satu per satu

langsung : langsung, berlanjut

langsur : melata, merayap

langu : jenis bau yang tak sedap

langun : kesenangan

langut : sepi, hening

lanja : sering bersilaturahmi

lanjah : mudah bosan

lanjam : 1 ujung bajang; 2 singkal

lanjang : gadis, perawan

lanjar : janda muda yang belum beranak; lanjar ngirim : nama rasi bintang

lanjèn : mencoba, percobaan

lanji : 1 sebangsa baju; 2 mudah berubah

lanjo : pulang pergi

lanjung : termenung, tercenung

lanjur : lanjut, kemudian

lanjut : lanjut, kemudian

lantak : pelantak, pengasah

lantang-lantang : cincin

lantap : garang, suka marah

lantas : langsung

lantéra : lentera

lantih : tenun; nglantih: menenun

lantip : pintar, pandai

laos : lengkuas

lapa : lapar; lara-lapa: penderitaan yang amat sangat

lapak : pelana, sela, ringga

lapan (se – ) : 35 hari

lapang : lapang

lapis : 1 lapis; 2 lapisan

lar : bulu ayam

lara : 1 sakit; 2 dara, gadis, wanita; lara ayu : ketumbuhan, sakit calar; lara brangta : kasmaran, jatuh cinta; lara jonggrang : gadis yang bernama jongrang, dicandikan dalam candi Prambanan; lara karuna : kasmaran, jatuh cinta; lara kidul : Nyi Lara Kidul, jin yang dipercaya sebagai penguasa laut selatan; lara kudan : bedil berlaras satu; lara-lapa : sengsara, menderita; lara ngedhat : nama bunga

larab : datang

larad : susut, hanyut

larah : kedudukan, tempat

larak : sendal, terik

larang : mahal, harga tinggi

larap : datang

laras : irama; laras pelog : irama pelog; laras slendro: irama slendro; laras wastu : akar wangi

laré : anak; laré angon : anak penggembala

larèk : anak, kanak-kanak

lari : lari

larik : larik, deretan

laris : laku keras

laron : laron

laru : benih jamur pembusuk untuk tempe

larud : larut

larung : buang

laryan : selokan

lastari : lestari, terpelihara; lastantun : (ing.) lestari, terpelihara

lastri : malam

latar : halaman

lathi : lidah

latri : lumpur, endapan lumpur

latu : api

latuh : lumut laut

laun : daun kacang cina

laup-laup : berteriak-teriak

laut : laut, samudra

lawa : kelelawar

lawak : dagelan, lawak

lawan : 1 musuh; 2 dan, dengan

lawana : garam, asin 79

lawang : pintu; lawang butulan : pintu belakang; lawang kori : pintu utama; lawang kupu tarung : pintu kanan kiri; lawang lèrègan : pintu dorong; lawang monyétan : pintu yang daunnya dua, atas bawah; lawang tangkeban : pintu yang daunnya satu; lawang tobat : pintu taubat

lawar : lawan, apa adanya; lawaran: makan tanpa lauk

lawas : kawak, kuno

lawayan : perlombaan burung merpati

lawé : lawe, benang tenun; lawé mateng : benang yang sudah dikanji; lawé mentah : benang yang belum dikerjakan; lawé wenang : gelang dari benang (penangkal penyakit)

laweh : lauk pauk

lawèh, lawih : ganjal pada bibir kran

lawer : lama, tua

lawèt : burung walet

lawis : lama sekali

lawon : mori, kain pembungkus mayat

lawong : bersuara keras

lawuh : lauk-pauk

lawung : tombak, lembing

laya : mati

layah : piring besar dari tanah liat

layak : layak, wajar, lumrah

layan : keran kecil

layang : surat, kertas; layangan: layang-layang; layang biwara : surat kabar; layang iber-iber : surat kiriman; layang ideran : surat edaran; layang kabar : surat kabar; layang wacan : buku bacaan

layap : pergi, main

layar : layar, peralatan perahu

layon : mayat, jenazah

layos : atap, tarub

layu : layu, mati

layung : awan kuning pada sore hari

layur : nama ikan laut

laywa : layu, mati, lain; laywan : bunga yang sudah layu

lebda : mahir, ahli

lebet : dalam, maruk

lebur : lebur, hancur

lèdhèk : memancing, menggoda

lega : lega, rela

legan : perjaka, prawan

legawa : ikhlas

legedan : watak

legena : telanjang

legetan : nama tumbuhan

legi : 1 manis; 2 nama hari pasaran

legundhi : nama tumbuhan

leheng : lumayan, lebih baik daripada

leksa : laksa, 10.000

leksana : jalan, berjalan

léla : hibur, ayem

lelah : capek

lelana : berkelana, mengembara

lélang : lelang, jual

lelangon : kesenangan, hiburan

lelara : penyakit; lelaran : wabah penyakit

leluhur : leluhur, nenek moyang

lèlur : segan, enggan

lema : gemuk, gembur

lemah : tanah; lemah teles : tanah subur

lembah : lembah, cekung; lembah manah : andap asor, rendah hati

lembak : lemak

lembana : pujian, sanjungan

lembar : lembar

lémbat (m -) : berpindah meloncat-loncat dari pohon ke pohon

lembara : mengembara

lembat : halus, lembut 80

lembayung : lembayung, daun kacang untuk sayur

lembek : ombak

lèmbèr : keletah

lembing : 1 tombak; 2 nama binatang

lémbong : sebangsa talas

lembora : nama ikan laut (besar)

lembu : sapi, lembu

lembur : lembur, bekerja di luar jadwal

lembut : lembut, halus

lemeh : segan, enggan

lemper : jenis makanan dari ketan

lèmpèr : cobek

lempèt : kepipis (perut)

lempir : lembar, helai

lempuk : nama ikan sungai

lempung : tanah liat, tanah merah

lempuyang : jenis tanaman obat tradisional

lemu : gemuk

lendhah : sawah di tempat yang datar dan rendah

léndhéyan : 1 bersandar; 2 batang tombak

lendhi : mainan ikan

lendhong : nama ikan

léndhot : lumpur

lendhut : tanah lumpur

lènèng : bermasakan, masak semua

lèng : lubang, rongga

lenga : minyak; lenga bacin : minyak kelapa yang telah dipakai kedua kalinya; lenga cèlèng : minyak lebihan dari; lenga mambu : minyak tanah; lenga patra : minyak tanah; lenga pèt : minyak tanah; lenga wangi : minyak wangi

léngah : lengah, sembrono

lengar : lebar (dada)

lengen : lengan, tahu

lengeng : indah, menawankan, menyenangkan

lèngèng : kata untuk memaki

lenggah : duduk

lenggak (ng -) : duduk mendongak dan menoleh

lénggak-lénggok : melenggok

lenggana : rela, ikhlas, segan, enggan

lengganan : langganan, pelanggan

lenggang : jenjang (leher), ramping

lénggang : melenggang

lengger : besar dan tak bergerak-gerak

lènggèr : lengger, jenis tari-tarian

lénggot : lembehan santai; lénggot bawa : tandak

lengkara : perhiasan

lèngsèr : lengser, turun jabatan

lentéra : lentera, lampu

lepas : lepas, bebas; lepas tangan : tak mau ikut campur

lepat : salah

lèpèk : cawen, lepek

lèpèn : kali, sungai

lepet : lepet, jenis makanan

lèrèh : tenang, santai; lèrèh-lèrèh : santai, istirahat

lerem : tenang, santai

lèrèn : istirahat

leres : betul, benar

lésan : lisan, mulut

lesana : tanda, jalan

leseh : lusuh, terinjak-injak

lesmi : indah, laksmi

lestari : lestari, terpelihara; lestantun : (ing.) lestari, terpelihara

lesu : lesu, lapar, lemas

lesung : lesung, tempat menumbuk padi

lésus : angin ribut

lewih : lebih

licik : licik, akal bulus

ligasan : naik kuda tanpa pelana

lika : tulis

lilit : lilit, membelit; lilit uwi : melilit seperti ubi

lima : lima

liman : gajah

limar : limar

limas : bentuk rumah adat; limasan : bentuk rumah adat

limbang : timbang 81

limbuk : limbuk, jenis nama wayang

limbung : limbang, terhuyung-huyung

limer : melayang

limit : limit, rata dan halus

limo : 1 lima; 2 jeruk, limau

limpa : limpa

limpad : cekatan

limpah : limpah, banyak

limpung : tombak pendek bermata kanan kiri

limrah : lumrah, lazim, umum

limun : limun, jenis minuman

limur (dite – ) : dilipur, dihibur

limus : pakel, jenis mangga

limut : 1 kabut; 2 selimut

lina : hilang, sirna, mati

lincad : loncat, lompat, tinggal

lincak : lincak, kursi; lincak gagak : meloncat-loncat seperti burung gagak

lincat : loncat, lompat

lincing : runcing, lancip

lincip : runcing, lancip

lincis : lubang jerat (tali)

lincut : malu, enggan

lindhu : gempa bumi

lindhuk : terlindung

lindhung : lindung, berlindung

lindri-lindri : cantik sekali, molek

lingga : 1 arca, tugu; 2 kata dasar

linggar : pergi, lahir

lingsa : telur kutu; pada lingsa; tanda baca pada aksara Jawa

lingsang : anjing air

lingsem : malu

lingsir : bergeser, condong

linguk : jenguk, lihat

lintah : lintah; lintah dharat : rentenir

lintang : bintang; lintang alihan : bintang beralih; lintang kemukus : komet, bintang kemukus; lintang panjer esok/sore : bintang kejora

linthing : melinting

linting : menggulung

lintring : jenis rumah adat

lintu : ganti

linu : rasa nyeri, pegal-pegal

linuhung : dihormati, ditinggikan

linuwih : lebih

lipur : hibur, senang

lir : seperti

lira : belerang; lira-liru : berganti-ganti

lirang : belirang

lirih : pelan

lirik : melirik

liring : kejap, pandangan sekilas

lirip : aus, rompeng

liris : gerimis, teratur, rapi

lirna, lirning : terang sekali, apabila

liru : tukar, ganti; liru lambang : bertukar barang, barter; liron : tukar; liron patra : berganti tempat; liron watang: saling merombak

lirwa : lalai, lengah, kurang waspada

lis : tali kekang, kendali

lisa : ketombe, telur kutu

lisah : minyak

listu : cantik; listuhayu: cantik, ayu; listya : molek

lisuh : lesu, lelah

lisus : angin ribut

litheng : hitam sekali

lituhayu : cantik, molek, ayu

liwar : menyimpang; liwar-liweran : berseliweran

liwat : lewat

liwer : lewat, lintas

liwet : liwet, jenis nasi

liwung : bingung

liya : lain

locana : mata, netra

locita : hati, perasaan

lodaka : air

lodan : ikan paus, ikan gajah

lodhèg : longgar, lobok

lodhèh : jenis sambal

lodhoh : busuk, remuk

lodhong : wadah, toples 82

lodok : sumsum pada tulang punggung

lodong : wadah makanan kecil, toples

lodra : buas, gerang, sangat marah

logor : gugur, luruh

logro : longgar

loh : subur; loh jinawi : subur makmur

lohita : merah

lok : mashur

loka : 1 tempat; 2 kenal, dikenal; lokamandhala : permukaan dunia; lokananta : jenis gamelan; lokaya : dunia, alam semesta; lokéndra : raja di dunia; lokéswara : terkenal di dunia; kaloka: terkenal

lokita : karangan, sajak

lokro : longgar; nglokro : patah semangat

lokrok : lobok, longgar

lola : tidak punya ayah ibu

loling : lentera dari kertas

lolita : ingin sekali, mendamba

lolor : lepas, ulur

lolos : lolos, bebas

loma : pemurah, suka memberi

lomba : pertandingan

lombok : lombok, cabe

lomoh : segan, enggan

londhot : busuk, remuk

longan : bawah ranjang

longgang : sela, antara

longgar : longgar, luas, renggang

longkah : nama bunyi-bunyian

longkang : sela, antara

longsor : longsor

lonjong : lonjor

lonjor : belunjur; selonjor : duduk meluruskan kaki

lontar : lontar

lontop : tongkat berisi pedang

lontor : makan, minum

lor : utara; lor kulon : barat daya; lor wétan : timur laut

lorèk : lorek, loreng; lorèng : loreng

loro : dua; loro blonyo : arca tiruan pengantin

losin : dosin, 12 buah

losoh : lusuh

losok : busuk, luruh

losor : longsor

lota : buas, ganas

lothèng : loteng

lowang : luwang, bolong, lubang

lowong : lawang, kosong

lowung : lumayan

lucu : lucu, jenaka

ludhes : ludes, habis

ludhuk : suka makan banyak

ludira : darah

ludrug : ludruk, teater tradisional

lugas : jelas, denotatif

lugu : apa adanya, bersahaja

lugut : bulu-bulu pada batang bambu (tebu, dsb)

luh : air mata

luhur : luhur, tinggi; luhung: luhur, tinggi

lujeng : luku, bajak

luk : lekuk; luk sanga : lekuk sembilan

luka : luka

lukak : cekung; lukak-lukik: bercekung-cekung

lukar : lepas, melepas

lukat : lepas dari siksaan

lukis : lukis, gambar

lukita : karangan, syair; lukita sari: karangan/syair yang indah

luku : bajak, nenggala

lulang : belulang, kulit

luluh : luluh

lulur : bedak lulur

luluri : leluhur

lulus : lulus, lolos

lulut : cinta

lumah : terlentang; lumah tangan: meminta, memohon

lumba : lomba, pertandingan

lumba-lumba : ikan lumba-lumba

lumbu : jenis tanaman umbi-umbian 83

lumbung : lumbung, persediaan; lumbung bandhung : lumbung besar; lumbung désa : lumbung desa

lumer : leleh, basi

lumèr : meluap

lumpang : lumpang, tumbukan padi; lumpang kenthèng : lumpang batu besar

lumpat : lompat; lumpat kidang : melompat-lompat

lumping : belulang

lumprah : lumrah, wajar

lumpuh : lumpuh

lumpur : lumpur

lumrah : lumrah, wajar

lumuh : bosan, malas

lumur : gelas untuk minum

lumurug : berangkat ke pertandingan

lumut : lumut

luncat : loncat, lompat

luncup : luncup, kuncup

lung : pucuk daun

lunga : pergi

lungan : bepergian

lungga : sulur-suluran

lunggé : terlambat

lungguh : duduk

lungka : bongkahan tanah di ladang

lungkrah : capai, payah, letih

lungsé : terlambat

lungsed : lusuh

lungsi (pada -): tanda baca dalam huruf Jawa

lungsir : kain sutra

lungsungan : kulit bekas pada binatang setelah berganti kulit

lungsur : kain bekas

lunjak : lonjak

lunjat : lonjak

luntas : luntas, jenis tumbuhan

luntur : luntur

lunyu : licin

lupa : lupa

lupit : sempit, tidak longgar

lupiya : teladan, contoh

lupta : keliru, lupa

luput : luput, lepas; luput cinatur: tak disebut dalam bicara

lurah : lurah, kepala desa

luru : mencari

lurub : gebar, tutup mayat

lurung : sungai tempat pembuangan

lurus : lurus

lutung : lutung, jenis kera

luwah : lowong

luwak : luwak, jenis musang

luwang : lubang, lowong, watu luang

luwar : lepas, luar

luwé : lapar

luweng : lubang

luwer : putaran, bundaran

luwih : lebih; luwih manèh : terlebih lagi 84

M

maésa : kerbau; maésa jenar : kerbau kuning; maésa anabrang : kerbau menyeberang; maésa lawung : jenis tarian menirukan kerbau bertarung

mabur : melayang, terbang

maca : membaca; maca udrasa : menangis

macak : dandan, berhias diri

macan : macan, harimau; macanan : jenis permainan; macan angop : bangunan kecil di bagian pintu rumah

macapat : tembang macapat

macas : memangkas

macel : memasukkan pasak

macem : macam, jenis

macung : mengangkat tangan

mada : berani, tidak takut mati; mada pléra : mencela, memperolok-olok

madak : malah, malahan

madat : memakai candu, ganja

madaya : memperdaya, membohongi

madé : menjual

madeg : berdiri, menjadi

mader : mencari ikan wader

madha : menyamai; madha rupa : rupa yang sama

madhang : makan

madhep : menghadap

madhuk : tidak keras, gembur

madon : bermain perempuan; madoni : bertengkar

madresa : keras

madresthi : mencelakai

madu : madu; madu brata : lebah; madu kara : lebah penghisap madu; madu mangsa : jenis makanan, dodol; madura : cantik, manis

madya : tengah; madya gantang : angkasa, langit; madya pada : dunia, alam; madya ratri : tengah malam; madyama : di tengah-tengah; madyantara : alam semesta, jagat raya; madyasta : berdiri sebagai penengah

maéjan : nisan

maékani : memfitnah

maèlu : memfitnah

maem : makan

maétala : tanah, bumi

magah : tegar hati, keras kepala

magang : bekerja sambil belajar

magepokan : berhubungan

mager : pagar, memagari; mager timun : serupa biji mentimun; mager sari : tetangga kanan kiri

magrok : tinggal

magut : hampir selesai

maha : maha, tinggi; maha agung : maha agung; maha bala : kuat, perkasa sekali; maha bara : tidak lazim, mustahil; mahabaya : bahaya besar; mahaguru : mahaguru, guru besar; maha kuwasa : maha kuasa; maha luhur : maha luhur; maha mulya : maha mulia; mahamuni : pendita; maha pawitra: suci, luhur; maha prana : huruf besar pada huruf Jawa; maharaja: raja besar; maharatna : manikam; maharesmi : bulan; maharja : selamat; maharsi : maharesi; mahasiswa : siswa di perguruan tinggi; maha suci: maha suci; mahasura: pemberani,

mabuk : mabuk

pahlawan; maha atma, mahatma : jiwa besar; maha wikan : maha mengetahui

mahas : masuk

mahidhara : gunung, bukit

mahisa : kerbau

mahisi : permaisuri

mahitala : bumi, tanah

mahitala : bumi, tanah

maido : mencela; maiben : mencela

main : main

maisi : permaisuri

maja : maja, nama buah; maja-maja : sekali-kali

majad : patut, layak

majer : mandul, majir

maji : tak kan terjadi

maju : maju; majeng : maju; majupat : segi empat; majutelu : segi tiga

makah : merangkap

makam : kuburan

makan : 1 makan; 2 bisa mengerem (rem); makan ati : mengecewakan; makan tuan : mencelakakan tuan/ pemiliknya

makara : udang

makaten : demikian, begitu

maktal : nama wuku yang ke-21

makutha : memakai mahkota

mala : luka, penyakit

malad, maladi : membuat kualat

malah : malah, bahkan

malahi : merepotkan

malam : bahan cat untuk membatik

malang : melintang, berserakan; malang atèni : menguatirkan; malang gambuhi : suami istri yang lakinya lebih muda; malang kadhak : berkacak pinggang; malang kerik : berkacak pinggang; malang mégung : malang melintang; malang sumirang : menghina kepada orang

malar : tambahan pula

malati : membuat kualat, bertuah

malaya : mengembara

maled : menerima rapelan

maledi : ingin sekali, damba sekali

malek : jemu, jenuh

malem : malam

malèni : menjadi wali

maler : selalu, senantiasa

males : membalas

maligé : mahligai, istana keputrian

malih : berubah, berganti

malik : membalik; malik grémbyang : berubah total; malik tingal : berubah janji

maling : pencuri, mencuri; maling dhèndhèng : berlaku serong, berzina; maling raras : mencuri asmara; maling retna : mencuri asmara

malini : bunga

malir : membuat alur/parit di sawah

malo : lak berwarna merah

maloni : mencela, mengubah

malu : malu

maluh : becek, berlumpur

mamah : 1 memamah; 2 mama, ibu

mamak : emak, mama, ibu

maman : memanggil paman

mamang : ragu, bimbang

mamar : remang-remang

mamas : nikel

mambang : jenis hantu

mambek : tersumbat

mambet : tersumbat

mambil : mengambil

mambrih : supaya, agar

mambu : berbau

mamèt : mencari, berupaya

mami : 1 saya, kami; 2 mama, ibu

mamin : bertemu, berjumpa

mampet : tersumbat, tergenang

mampir : singgah

mamprah : melayang

mampu : mampu, kuat

mampus : mampus

mamuk : mengamuk

mamut : hilang, musnah, pergi

man : kependekan dari kata paman

mana : angan-angan, hati; manaduganda : menyetujui, memuji; manadukara : menyetujui, memuji; manakawan : menjadi abdi, pengiring; manasija: cinta, kekasih; manasika : menganiaya; manastapa : berduka cita; manasuka : siapa yang suka; mana wibawa: sombong

manadhem : limun

manah : 1 memanah; 2 hati, perasaan

manail : nama wuku yang ke-23

manang : keliru, marah

manasi : memanasi

manawa : jika

manca : manca, luar; manca udrasa, manca rawat : menangis; manca negara : luar negeri; manca kaki : orang-orang tua di desa; mancawara : memperdayakan dengan negara; manca warna : bermacam-macam jenis

mancad : menginjak

mancahi : mencela, membantah

mancak : menerima apa-apa yang diberi

mancal : menendang; mancal donya : meninggal dunia; mancal kemul : berselimut lagi, tidur lagi

mancana : menganggu, mengusik

mancas : memangkas

mancur : mancur, memancar

manda : setengah matang; mandabagya : celaka

mandang : memandang

mandar : semakin

mandara : berhias, bersolek

mandaya : berdaya upaya

mandek : berhenti

mandéné : alangkah

mandeng : memandang

mandha : susah, sedih; mandhakaki : nama bunga; mandhakiya (bale -) : rumah tempat memuja; mandhalika : nama tetumbuhan; mandhasiya : nama wuku yang ke-4

mandhah : pindah

mandhak : menganggap enteng

mandhala : lingkaran, daerah

mandhap : turun ke bawah

mandhapa : rumah muka, balai, pendhapa

mandheg : berhenti; mandheg mangu : berhenti dan ragu; mandheg mayong : berjalan tidak langsung; mandheg tumolih : berhenti dan menoleh

mandhégani : mengepalai

mandhes : sampai tuntas

mandhing : pohon kemlandingan

mandhiri : mandiri, merdeka; mandhirèng pribadi : mandiri, berdikari

mandho : menengadahkan tangannya

mandhor : mandor, pengawas

mandhuka : katak

mandhung : mencuri, maling

mandi : mujarab, manjur

mandira : pohon beringin

mandos : mujarab, manjur

mandra : gembira; mandragini, mandragupit : kamar tidur; mandraguna : sakti, digjaya; mandrawa : jauh, kejauhan

manduk : terkena oleh

mandum : membagi

maneh : abdi, hamba

manèh : lagi

manèka : beraneka, macam-macam; manéka warna : beraneka ragam

manekung : berdoa

mangga : silakan; mangga mara : mau, suka; mangga sapira-pira : tiada seberapa; mangga sésa : tiada seberapa; tan mangga puliha: tak dapat menang

manggahi : mempertahankan

manggal : melempar, melontar

manggala : komandan; manggalayuda : komandan perang

manggar : bunga kelapa

manggya : bertemu, berjumpa

mangka : padahal

mangkadi : tambahan, lagi pula

mangkana : demikian, begitu

mangkara : udang

mangkas : memangkas

mangkat : berangkat, bertolak

mangké : nanti

mangkéné : demikian, begini

mangkono : demikian, begitu

mangku : memangku

manglah : mengalah

manglar : melebarkan, meluaskan

manglèng : agak miring

mangler : membelokkan

mangli : nama macam tebu

manglih : berubah

mangro : mendua

mangsa : 1 musim; 2 ah masa?; mangsa bodhoa : masa bodoh; mangsa borong : terserah; mangsatara : masa tidak hujan pada musim hujan

mangsah : melawan, berperang

mangseg : mendesak, menekan

mangsi : tinta

mangun : membangun; mangun-kung : susah karena birahi

mangut : nama lauk dari ikan

mangwa : bara

mani : 1 intan; 2 air mani

manidikara : menyembahyangkan

manih : lagi pula, dan

manik : manik-manik

manikarma : intan berlian

manikem : manikam

manikya : mirah, intan merah

manila : intan biru

maning : lagi, dan

manis : manis

manja : membuat tugal

manjang : memanjang

manjat : memanjat, miring, landai

manjel : maju, berkuli

manjer : menyalakan terus

manjing : masuk

manjur : manjur, mujarab

manjurung : mendukung, mendorong

manjut : lalu

manobawa : cinta, senang

manohara : memikat, menawan

manojawa : keras sekali

manolan : kuli, buruh

manon : mengetahui

mantak : mengeluarkan kesaktian

mantang : memberi pantangan

mantar : mudah menyala (kayu)

mantèk : mengeluarkan kesaktian

mantel : mantel

manten : kian, lekas, bekas

mantèn : penganten

mantep : mantab

mantes : menjadi pantas

mantha : membagi; mantha garwa : memperistri; mantha-mantha : membagi-bagi

manthang : sejenis ubi jalar

mantheng : pikiran yang memusat

manther : pikiran yang memusat

manthuk : mengangguk

mantog : sampai batas, mentok

mantra : mantra, kata bertuah

mantri : kepala pegawai; mantri kéwan : mantri hewan

mantrus : kelasi, pelaut

mantu : menantu

mantuk : pulang, kembali

mantun : sembuh, selesai

mantuni : menyembuhkan

mantyanta : sangat, sekali 88

manu : menerjang, menyerbu; manubawa : cinta, kasih sayang; manuhara : memikat, merayu; manukara : menurut, meniru

manuh : biasa, kenal

manuja : menuju, mengena

manuju : menuju, mengena

manuk : burung; manuk ngoceh : burung berkicau; manuk thilang : burung kutilang

manuksma : menjelma

manungsa : manusia

manusmara : mencipta, memuja

manut : menurut, patuh

manyar : manyar, jenis burung

manyer : berdiri tegak

manyuk : datang hanya sebentar

manyul : dahinya nonong

manyung : mancung

manyura : gending manyura

maoni : pohon mahoni

maos : 1 membaca; 2 buah maja

mapa : apa, apakah

mapag : menantikan, menjemput; mapag tanggal : menunggu

mapah : memapah

mapak : menjemput, menunggu

mapal : mengepras, memapras

mapali : mengeprasi

mapan : mapan/menempati

mapas : memotong, memangkas

mapat : berempat

mapatih : mahapatih

maprah : berkembang, menjadi banyak

mapras : memangkas

mar : capek, lelah

mara : datang, hadir; mara awak : datang sendiri; mara dina : menunggu hari; mara serek : menjemukan, membosankan; mara dagang : berdagang, berniaga; mara désa : mendatangi desa lain; mara dhayoh : bertamu; mara jelèh: membosankan, menjemukan; marakarma : kesengsaraan, kesedihan; marakata : zamrut, intan hijau; marasadu: menipu, licik; maraséba : menghadap; marasoca : melihat sendiri; mara tangan : suka memukul; maratapa : bertapa, bersemedi; maratuwa : mertua

marabi : menyebut dengan panggilan nama jelek

marag : menghadap, mendatangi

marakèh : nama wuku ke-18

marana : mati, meninggal

marang : terhadap, kepada

marangi : mencuci pusaka

marani : mendatangi, mendekati

maras : kuatir, cemas

marbuka : membuka

mardala : kandang

mardawa : ahli, pakar

mardi : mengajar, membina

mardika : merdeka; mardikani : membuat merdeka; mardikèngrat : merdeka di dunia

maregaké : membuat kenyang

marek : mendatangi, mendekati

marem : puas

marep : menghadap

marga : jalan, karena; margaina: rahim; margana : angin, panah; margi : jalan, sebab

mari : sembuh, selesai

markisah : buah markisah

marma : kasih sayang; marmi : kasih sayang

marmut : marmut, jenis hewan

marna, marni : bermacam-macam

maro : membagi dua; maro tingal : bermuka dua

maron : belanga

marsudi : berusaha, berupaya

marta : kehidupan, rendah hati

martana : rendah hati

martani : rendah hati

martuwi : berkunjung, silaturahmi

martyapada : dunia, alam fana

maru : madu, orang yang bersaing mendapat cinta

marud : memarut, mengukur

maruk : gembur (tanah)

maruki : selalu ingin makan

marus : berbau tak sedap

maruta : angin

marwita : mencari ilmu kepada

mas : 1 emas; 2 panggilan buat kakak laki-laki

masa : musim

masak : memasak

masang : memasang; masang semu: memandang dengan perangai tertentu agar dimaklumi; masang ulat: memandang dengan perangai tertentu agar dimaklumi

masem : berbasi, berair

maser : menyumpit dengan paser

masi : masakan, meskipun

maskumambang : maskumambang; maskèntar : maskumambang

masoh : membasuh, mencuci

mastaka : kepala, mahkota

mastuti : memuji, berdoa

masuh : mencuci, membersihkan

masung : memasung, memberi

mata : mata, netra; mata deruk: jenis rumah adat tradisional; mata dhuwiten : mata duitan; mata éra : bolongan keranjang; mata itik : jenis rumah adat tradisional; mata iwak : nama tumbuhan; mata kucing : sebangsa damar; mata lélé : tumbuh daun (tembakau); mata loro : membela musuh, intelijen; mata-mata, mata pita, mata pitaya : intelijen; mata sapi : telur ceplok; mata walangen : silau sebab terlalu lama memandang; mata walikan : nama anyaman; mata yuyu : selalu ingin menangis

matah : menugaskan, mendelegasikan

matak : mengeluarkan; matak aji : mengeluarkan kesaktian

matal : setengah matang

matang : matang, masak; matang putung : terpaksa berhenti

matangga : gajah

matar : mematar, mengikir

mataya : menari, berjoget

matek : mengeluarkan kesaktian

mateng : matang, masak; mateng ati : yang masak baru bagian dalam

matengga : menunggu, menanti

mathar : serba teratur dan baik

mathem : puas, senang sekali

mathet : menyelaraskan irama

mathi : pusar kuda yang menjadi tanda tabiatnya

mathuk : cocok, sesuai

mati : mati; mati branggah : mati utama; mati kunduran : meninggal saat melahirkan; mati ngurak : mati karena sudah tua renta; mati raga : bertapa; mati sahid : mati membela agama; mati salah : mati karena hal yang dilarang

matianta : sangat

matil : mematil, menancapkan patil

maton : maton, tidak menyimpang

matosi : mengkhawatirkan

matra : mantra, kata bertuah; matra kélasa : mengikut/menurut 90

matrap : mengetrapkan

matswa : ikan

matsya : ikan

matuh : menaati

matun : menyiangi

matur : berkata

matut : membuat patut

matyanta : sangat, sekali

mau : tadi

mawa : membawa

mawar : bunga mawar

mawas : mawas, waspada; mawas diri: instrospeksi

mawat : memberi; mawat gawé, mawat karya : berbuat jahat

mawèh : memberi

mawelu : kabur, pucat

mawi : membawa, dengan

mawinga-winga : marah besar; jajabang mawinga-winga : marah besar hingga wajahnya merah

mawiti : memulai

mayang : bunga pinang

mayura : burung merak

meca : berterus terang

mecah : memecah

mecut : mencambuk

méga : mega, mendung; méga malang : awan berarak; méga mendhung : nama gamelan; mégantara : coklat semu hitam (warna kuda)

megar : mekar, berkembang

megatruh : megatruh, jenis tembang

méjan : batu nisan

mejana : sedang, cukupan

mejemuk : 1 majemuk; 2 kenduri bersama sekampung

melathi : melati

melaya : mengembara, berkelana

mémba : berubah rupa, menyerupai

membat : memantul; membat mentul : bergetar, memantul-mantul

membut : lunak, gembur

memes : lentur, luwes

memetri : memelihara, merawat

mempan : mempan

menahi : membenahi, mengemasi

ménak : nikmat, enak

menang : menang, unggul

menapa : apa; menapi : apa

menawa : jika, kalau

mencira : terpencil, terasing

ménda : kambing

mendem : mabuk

mendha : menurut, patuh

mendhak : membungkuk, merendah

mendhala : lingkaran, tempat, sasana; mendhala giri : nama corak kain tenunan

mendhang : kulit beras yang kecil sekali

mendhé : istirahat

mendhek : berhenti

mendhem : memendam

mendhing : lumayan, mendingan

mendhiri : mandiri, berdikari

mendho : menurut, patuh, taat

méndhong : mendong, jenis tanaman

mendhung : mendung

mendut : memantul

meneng : diam, tak bicara

menga : terbuka, membuka

mengalor : ke utara

mengarep : pergi ke depan, maju; mengarep-arep : mengharap-harap

mengarsa : maju, pergi ke depan; mengarsa-arsa : mengharap; mengarsani : memimpin

mengastawa : berdoa

mengkana : demikian, begitu

mengkang : merenggang, merenggangkan

mengkéné : demikian, begini

menir : pecahan beras; meniren lambéné : bibir yang capek bicara

menjalin : rotan

menjalma : menjelma

menjangan : kijang

mentah : mentah

mental : memantul

mentala : tega, sampai hati 91

mentaos : tempuas, nama kayu

mentas : mentas, terbebaskan

mentéga : mentega

mentes : berisi, berbobot

menther : memusatkan pikiran, konsentrasi

menthès : mentes, berisi penuh

menthik : 1 mungil; 2 jenis padi; menthik ori : jenis ketela pohon

menthilas : bersih, terang, jelas

menthul : 1 memakai topeng; 2 gemuk dan segar

mentog : menabrak, buntu

méntol : mentol, penyegar hidung

mentrik : cantrik, murid

menungsa : manusia, orang

menur : bunga menur

menyak : melewati jalan becek

menyan : kemenyan

menyang : berangkat, pergi

mèpèt : mendesak, menekan;

merak : merak

mérak : menarik hati

merang : batang padi

mérang : membagi

merbabak : berkilauan, bersinar; merbabak bang kencana: semburat merah bagai emas

merdi : berusaha, mengajar; merdi désa: memajukan desa

merdika : merdeka

merdu : menyenangkan, merdu

merduli : memperdulikan

meré : suara kera

merem : memejamkan mata; merem melèk : membuka menutup mata

merga : karena, sebab, jalan

mersudi : menuntut, berusaha, melatih

mertapa : bertapa

merti : merawat; merti désa : kenduri untuk selamatan desa

mèru : gunung; mèru pancaka : tempat pembakaran mayat

mestaka : kepala

mesthi : pasti, tentu

mèstri : beristri, menikah

mesu : menahan, mengendalikan

meta : marah sekali

meteng : mengandung

miarsa : mendengar, memirsa

mibah : bergerak

miber : terbang, melayang

micara : fasih berbicara

midadari : bidadari

midak : menginjak

midana : menghukum pidana

mider : mengelilingi

midereng : kuat keinginan, dengan giat

midhang : bermain-main, berpesiar, membayar nazar

midhangan : acara widhang

midhanget : mendengar

midhé : menyambung denga kelopak jantung pisang, membeli daging ketika punya hajat (tidak menyembelih sendiri)

midhet : tidur

midhun : turun

midosa : berbuat dosa

miduwung : menyesal

migena : menghalang-halangi

miguna : berguna

mihak : memihak

mijil : 1 keluar, lahir; 2 tembang mijil

mikara : membuat perkara

mikir : mikir, berpikir

mikul : memikul; mikul dhuwur mendhem jero : mengangkat nama baik tinggi-tinggi dan memendam aib dalam-dalam

mil : mil, ukuran jarak

mila : maka

milah : memisah, memilah

milalu : remah, lebih (terlebih) dari

milang : 1 menghitung, membilang; 2 mengajar; milang kori : memasuki tiap pintu

rumah; milang usuk : bermalas-malasan; milang-miling : melihat-lihat

milangkoni : menyenangkan

milar : membelah

milara : menyakiti

milasa : menganiaya

milenggah : mendudukkan

mili : mengalir

milu : ikut, turut serta

miluta : membujuk, merayu, menjebak

mimang : akar beringin

mimba : keluar

mimbar : mimbar

mimbuhi : menambah

mimi : belakang

mimik : menyusu

mimis : mimis, peluru

mimpin : memimpin

mimrih : menyuruh supaya

mimring : tipis sekali

mina : ikan; minantaka : nelayan

minangka : dalam rangka

minangsraya : minta pertolongan

minanten : kalau, jikalau

minaraki : duduk, singgah

minda : kambing

mindah : memindahkan

mindel : diam

mindeng : memusatkan perhatian

minder : rendah diri; minder liring : selalu memandang

mindha : seperti, bagaikan

mindhah : memindah

mindhak : naik, bertambah

mindho : kedua kalinya

mindi : pohon imba

mindring : tukang kredit barang dapur

mineb : tertutup

minengsah : dimusuhi

minger : berbelok

minggah : naik, ke atas

minggat : pergi tanpa pamit

minggir : minggir, menyisih

minggung : bergerak, terguncang

mingkar-mingkur : menghindari, mencegah

mingkara : melawan, memaksa

mingked : beringsut, bergeser

mingkem : terbungkam, tertutup

mingsra : berharga; mingsri : berharga

minta : minta, mohon

mintaksama : minta ampun, mohon maaf

mintar : pergi

minten : masing-masing berupa

minthi : anak itik

mintuhu : taat, patuh

mintuna : jodoh, laki-laki/perempuan

minulya : dimuliakan

minum : minum

mireng : mendengar

miri : kemiri

miring : miring

miris : kuatir, takut

mirma : berbelas kasihan

mirong : nama perhiasan

mirowang : membantu, berteman

mirsa : melihat, mengetahui

miruda : lari, melarikan diri

mirungga : khusus

misah : memisah

misalin : bersalin, berganti

misanan : sepupu

misaya : menganiaya

misepuh : berlaku sebagai orang tua

miser : menggeser

misésa : menguasai, memerintah

misih : masih

misudha : mengangkat, mewisuda

misuh : memaki-maki

misuwur : kondang, terkenal

mitambuh : pura-pura tak tahu

mitaya : membuat percaya

miterang : menerangkan, menjelaskan

mithes : menggilas

mithet : menekan, menjepit

mithing : menekan, menjepit

mitra : mitra, kawan; mitra darma : kawan karib, teman akrab

mituduh : menunjukkan, mengarahkan 93

mituhu : patuh, taat

miturut : menurut, patuh, taat

miwah : dan

miwaha : mengawinkan

miwal : menampik, menolak

miwir : mengurai

miwiti : memulai

miyaga : pemain gamelan

miyagah : mengerjakan dengan duga kira

miyak : membelah

miyambak : mengerjakan sendiri

miyangga : menyangga

miyara : memelihara

miyarsa : mendengar, menyaksikan

miyat : melihat, tampak, tahu

miyata : mengajar

miyatani : boleh dipercaya

miyos : keluar, pergi

miyup : berteduh

miyur : bergoyang, tak kuat

mlaku : berjalan

mlathi : bunga melati

mlinjo : melinjo, jenis tanaman

mobah : bergerak, berubah

mohita : susah, bingung

mojar : berkata

moksa : muksa

mola : meniru, mencontoh

molah : bergerak

molang : pedagang ternak

molèk : indah, cantik, jelita, bagus

molèr : memanjang dan melingkar

molih : pulang, kembali

momohan : benda bekas, barang sisa

momol : 1 lunak, empuk; 2 batang jagung untuk pakan ternak

momong : mengasuh, mengemban

momor : campur; momor sambu : turut bersama-sama menyamar

momot : memuat

mona : diam, membisu; monabrata : bertapa membisu

moncèr : moncer, cemerlang, berkilauan

mondhah : mengada-ada, kuti-kuti

mondhalika : nama bunga

mondhoh : melubangi telinga

mondhok : mondok, kos

mondhong : memondong

mongah : menipu

monga-mangu : ragu-ragu, bimbang

monggang : monggang, jenis

mongkog : berbesar hati

monjo : melebihi sesamanya

mono : begitu, demikian

monté : manik-manik

monyèt : monyet

monyong : menjorok, memanjang

mopo : tidak mau mengerjakan, mogok

mor : kumpul, campur

mori : kain putih pembungkus mayat

morong : morong, wadah air

morot : melorot, turun

mos : boros

mot : muat, isi

moté : manik-manik

motha : kain mota, kemah

motong : memotong

moyang : nenek moyang

mubal : menyala

mubed : membelit

mubeng : berkeliling

muber : memburu

mubyar : berkilauan, bercahaya

mucal : mengajar

mucang : makan sirih

mucap : mengucap

mucuk : ke puncak

muda : muda

mudal : keluar

mudangkara : kepala

mudani : menelanjangi

mudgara : palu, martil

mudha : muda; mudha dama : bodoh lagi hina; mudha pangarsa : ketua muda

mudhar : menggelar, membeberkan

mudheng : mengerti, mengetahui

mudhun : menurun

muga-muga : semoga

mugag : memutus pembicaraan

mugen : paham

muges : memenggal

mugi : semoga

mugut : memotong ujungnya

muhun : menangis

muhung : hanya, cuma

muja : memuji, berdoa

mujang : membujang, mengabdi

mujangga : berlaku sebagai pujangga

mujuh : meminta uang

mujuk : membujuk

mujung : tidur, berbaring berselimut

mujur : mujur, beruntung

muk : wadah minuman yang besar

muka : muka

muksa : membesar

mukti : mulia, luhur

mukul : memukul

mukun : mangkuk tertutup

mula : mula, maka; mula buka : pada mulanya; mulasara : menganiaya

mulang : mengajar

mulanguni : menyenangkan

mular : menangis

mulas : melukis

mulat : melihat, memandang; mulat tèngè : sangat rindu

mulé : pulang

mulèh : pulang

mulek : asap yang mengepul

mules : mules, sakit perut

mulet : berbelit-belit

mulih : pulang, kembali

muluk : terbang

mulur : memanjang, molor

mulus : mulus

mulut : mulut

mulwa : buah mulwa

mulya : mulia, bahagia; mulyawan : orang yang mulia

mumbul : naik ke atas, terbang

mumet : mumet, pusing, sakit kepala

mumpang : menang

mumpet : mampet, tersumbat

mumpluk : mengelompok

mumpung : mumpung, senyampang

mumpuni : mumpuni, menguasai, ahli

mumpyar : bercahaya (intan)

mumut : empuk sekali

munah : memusnahkan

munakawan : menjadi punakawan

muna-muni : pembicaraan, suara, kata-kata

muncang : menghempaskan jauh-jauh

muncar : berkilauan, memancar

munci : gundik

muncrat : memancar

muncul : muncul, timbul

muncung : moncong

mundang : mengundang, memanggil

mundhak : naik, meningkat

mundhi : memundi

mundhing : kerbau

mundhut : membeli

mundrawa : menyembah

mundri : puting susu

mundul : agak bengkak

mundur : mundur

mung : hanya

mungel : berbunyi

munggah : naik, meningkat

mungguh : tempat, letak

mungil : mungil

mungkar : mungkar, keburukan

mungkasi : mengatasi, menyelesaikan

mungkat : bangkit

mungkir : mungkir, menyangkal

mungkur : membelakangi

mungsuh : musuh

mungu : membangunkan

mungup : menyembul, menjulur

mungut : memungut

muni : bunyi, bersuara

munjer : memusat

munji : menjulang

munjuk : menghaturkan

munjul : melebihi

munjung : mempersembahkan

muntab : marah, murka

muntu : memintal

munyer : pusing

munyuk : kera kecil, anak kera

mupadrawa : menghukum

mupak : lapuk

mupakara : merawat, menjaga, mengasuh

mupu : mengadopsi anak

mupur : berbedak

mupus : menyerah, pasrah

muput : sampai pada ujung

mura : pergi, hilang

murad : arti, maksud, kemaluan

murah : murah

murak : menyembelih

murakabi : bermanfaat bagi semua

murang : kurang, menyimpang; murang kara : menolak, menentang perintah; murang krama : tidak sopan; murang marga : menyimpang jalan tidak taat aturan; murang sarak : menyimpang ketertiban, kurang ajar; murang tata : tidak sopan

murat : habis sama sekali, kemaluan

murba : menguasai; murba wasésa : menguasai; murba wisésa : menguasai

murca : hilang, musnah

murcat : hilang, mati

murcita : pingsan, berbicara

murda : kepala, pemuka

murih : supaya, agar

murina : menaruh belas kasihan

muring : marah, murka

murni : murni, asli

muroni : menyebabkan mabuk

mursal : ugal-ugalan

mursita : berkata

murti : perawakan

murub : menyala

murud : menyingkir, meninggal

murugi : menghadiri

muruhita : berguru, mengabdi

muruk : mengajari, menasehati

murung : murung, bersedih hati

murus : sakit perut

murwa : memulai; murwakala : meruwat dengan wayang lakon Batara Kala; murwa sarira : berdandan

murwat : kuat, mampu

muryani : memandang

musara : mengikat, memborgol

muser : memusat

musna : musnah

muspra : mubazir, sia-sia

mustaka : kepala

musthi : memegang, memasang

musthika : 1 mustika; 2 kepala; musthikaning kidung : nama syair

musuh : musuh

musus : mencuci beras

mut : kulum

mutah : muntah

muter : memutar

mutih : berpuasa mutih

mutik : memetik, memotong

mutiyara : mutiara

mutlak : mutlak, pasti

mutuhaké : membuat utuh

mutung : putus asa

mutus : mengambil keputusan

muwah : lagi, dan, serta

muwun : menangis

muwus : berkata, berbicara

N

naas : naas, sial

nadi : urat nadi

nadya : air

nadyan : meskipun

naga : naga, ular; nagabanda : nama tembang gedhe; nagagini : ular betina; nagakusuma : nama tembang gedhe; nagapuspa : bunga nagapuspa; nagapuspita : nagasari, jenis makanan; nagasantun : jenis makanan; nagasari: nagasari, jenis makanan; nagasasra : nagasasra, jenis pamor keris

nagara : negara

nagih : menagih, menarik hutang; nagih janji : menuntut janji; nagih pati : membalas kematian

nagri : negeri, negara

nahan : demikian, menahan

nahas : naas, sial

nahen : demikian, lalu

naja : jangan

najam : bintang, perbintangan

najan : meskipun, walaupun

naji : tumbuh taji (ayam)

nak : anak, putra; nak dulur: saudara sepupu

naka : kuku

nakal : nakal

nakar : menakar

nakir : membuat takir

nakoda : nahkoda, pengemudi kapal

nakoni : menanyakan, menanyai

nala : hati, perasaan

nalangsa : nelangsa

nalar : nalar, pikiran

naléndra : raja, penguasa

nalika : ketika; naling tarung : bunyi vokal “o”

naluhi : membosankan, menjemukan

naluri : naluri, insting

nam : anyam; nam-naman : anyam-anyaman

nama : nama; nami : nama

naming : hanya saja, cuma; namong : hanya, cuma

nampa : menerima

nampan : baki

namper : menempeleng

namudana : main isarat, memakai lambang

namung : hanya, cuma

nanah : nanah, darah putih yang membusuk

nanakan : masak betul, tanak

nandangi : mengerjakan, melakukan

nander : mengejar dengan cepat

nandhak : berjoget dan menari

nandhang : mengalami, terkena

nandhani : menandakan

nandho : mengangkat dengan tandu

nandhu : mengangkat dengan tandu

nanduk : bertambah

nandur : menanam

nanggap : menganggap

nanggel : menanggung

nanging : tetapi

nangis : menangis

napa : apakah

napas : napas

naptu : angka-angka pada hari, bulan dan tahun

nara : hal, keadaan; naradipa, naradipati, naraji : raja; narapati : raja; narapraja: pegawai, pekerja, buruh; narapwan : supaya; narakarya : pegawai, pekerja, buruh; narakusa, narakuswa : orang (tanah) istimewa milik raja; naranata: raja; narawantah : terkenal, tenar, termasyhur; narawara :

hulubalang, pahlawan; narawata: tersiar merata tiada henti; narawita: milik raja (sawah, desa, dll); naréndra, naréswara : raja; narénsdra mahisi, narèswari : permaisuri

naraca : neraca

narah : terserah, menurut sekehendak orang

narang : menggantung di tempat yang tinggi

nararya : raja

narpa, narpati : raja

narya : menawarkan

naryama : hulubalang

nasa : hidung

nasika : hidung

nasiki : membedaki

nastiti : teliti, cermat

nata : 1 raja; 2 menata

natab : terbentur

natah : melubangi dengan tatah

natar : memberi pelatihan

natas : penuh, selesai, sempurna

naté : pernah

nati : bersahaja, lurus, tulus

natkala : ketika

natmata : memandang

natoni : melukai

natos : pernah

natpada : menyembah, sujud, takhluk

natur : mendukung agar anak agar kencing/berak

nawa : sembilan

nawala : surat; nawala patra : surat, tulisan

nawan : menawan

nawang : terbang, melayang, memandang; nawang sasi : memandang rembulan; nawang wulan: memandang rembulan; nawang sari : melihat ke inti (hakikat)

nawung : mengumpulkan, mengarang, menggubah; nawung kridha : halus perasaan hingga mengerti perasaan orang lain; nawung rudatin, nawung turida : susah, sedih

nawur : menyawur, menebarkan

naya : tingkah laku, kelakuan, politik, pimpinan

nayab : pencuri yang masuk ke rumah pada siang hari

nayaga : pemain gamelan, ahli kerawitan

nayaka : aparat, pegawai, pamong praja

nayoh : berusaha agar diberi firasat/alamat dalam mimpi

negara : negara

nèm : muda, taruna

nembah : menyembah

néndra : tidur

neng : hening

nengga : menunggu

nenggak waspa : bersenggukan menangis

nenggala : nenggala, pusaka Baladewa berbentuk tombak

nenggalangi : menghalang-halangi

nènggané : jikalau, sekiranya, umpama

nénja : berak, buang air besar

nepak : menyediakan

népang : mendepak, mengepak, menendang

neptu : angka perhitungan pada hari, bulan dan tahun Jawa

nepung : mengenalkan

nerbuka : membuat terbuka

netes : menetas

niaya : aniaya

niba : menjatuhkan diri

nigas : memangkas, memenggal

niksa : menyiksa, menganiaya

niku : itu

nila : nila, biru

nilad : mencontoh, meniru

nilak : berbekas, membekas

nilakrama : bertanya, menegur dengan hormat

nilanggu : cacing

nilapracandha : angin ribut, topan

nilar : meninggalkan

nilas : membekas, menyisakan

nilawarsa : hujan bercampur angin

nila-werdi : nila yang terbaik

nilem : 1 menyelam; 2 menidurkan

nilep : menilep, menyembunyikan

nimita : sebab, karena

nimnaga : sungai

nindita : tidak bercela, mulia, terutama

nindya : sempurna

ningan : tetapi

ningas : memangkas, memotong

ninggal : meninggalkan

ninggil : meniggi

ningrat : bangsawan, darah biru

nini : nini, panggilan untuk putri, nenek

nipah : nipah, jenis pohon

nipar : membersihkan, meratakan

nipis : susut, berkurang, makin tipis

nipuna : pandai, bijaksana

nir : tidak, bebas; niradara: tidak dengan sopan, kurang ajar; nirantara: tidak berapa lama lewat, sebentar; nirasa : tidak enak, tak ada rasanya; nirsraya : melajang, tidak kawin, membujang; nirbawa: tak berwibawa; nirbaya: tidak bahagia; nirbaya, nirbita : lepas dari mara bahaya; nirdaya : hilang tenaga; nirdon : tiada hasilnya, gagal, urung, tak berguna; nirmala : selamat, lepas dari kecelakaan; nirwèsthi: tidak takut bahaya; nirwikara: tak berubah, tabah, berani

nirna : menghilangkan

nira : 1 akhiran nya; 2 air

nirada : mendung

niru : meniru

nirwana : nirwana, surga

nis : hilang, pergi, tidak; nisakara : bulan; niscala : kuat sekali, tak bergerak; niskala : tak ada halangan, selamat; niskara : sekarang, semuanya; niskarana : tidak bersebab, tak beralasan

niscaya : pasti, niscaya, tentu

nisih : menyisih, menyingkir

nisip : menyisip

nisir : menyisir, mengiris tipis

nisita : tajam, pandai, cerdas

nistha : nista, hina, rendah

nisthura : bengis, kejam, tak punya kasihan

niswasa : napas

niti : meneliti; nitèni : meneliti, memperhatikan

nitih : naik (kendaraan)

nitik : meneliti, melihat

nitiman : bijaksana, wicaksana

nitir : memukul terus-menerus

nitis : menjelma, masuk

nitra : netra, mata

niwanda : sebab, karena

niyaga : penabuh gamelan

niyaka : pegawai, pekerja, aparat

nohan : nama hari ke-4 dalam hitungan Jawa

nom : muda; nom-noman : pemuda, taruna

nonton : menonton, melihat

nrima : menerima, bersifat menerima apa adanya

nugraha : anugerah, karunia

nuhun : memohon, meminta

nujum : nujum, perbintangan, falakh

nukma, nuksma : menjelma

nulad : meneladani; nuladhani: meneladani

nulahi : berpengaruh kepada

nulak : menolak

nular : menular, berjangkit

nulis : menulis

nulung : menolong

nulup : berburu burung dengan tutup

nulya : lalu, kemudian, lantas

numbak : menombak, menusuk; numbak tambuh : pura-pura tidak tahu

numpang : menumpang; numpang karang : orang yang menumpang di kebun orang lain; numpang nusup : orang yang menumpang di rumah orang lain; numpang rembug : usul

numpek : tumpah

numpeng : selamatan dengan tumpeng

numpes : menumpas

numplak : menumpahkan

numpu : berburu

numpuk : menumpuk

numusi : menjadi kenyataan

nundaka : menyuruh, menugaskan

nundha : menunda

nundhung : mengusir

nunggak : menunggak

nunggal : menyatu; nunggang(i) : mengendarai; nunggangtaya : menghina

nunggu : menunggu

nungka : kedatangan

nungkak : menginjak dengan tumit; nungkak krama : berlaku tak sopan, ceroboh

nungkeb : menutupi dengan bakul, mengepung lalu menangkap

nungkul : takluk; nungkul aris : takluk dengan baik-baik

nungsa : nusa, pulau

nungsang : melintang pukang; nungsang jempalik : mencari nafkah dengan susah payah

nungsung : memberi; nungsung warta : mohon berita

nungtun : menuntun

nunjang : 1 menunjang; 2 memberi bonus

nunut : menumpang, ikut

nupiksa : memeriksa

nuraga : yang memerintah/ menguasai, rendah hati

nurun : meniru; nurunake : melahirkan keturunan; nurun sungging : meniru sama betul

nurut : menurut, taat

nusa : nusa, pulau; nusa Jawa : pulau Jawa; nusantara: nusantara, pulau-pulau yang berjajar

nuswa : nusa, pulau; nuswapada : nusantara, pulau-pulau yang berjajar

nut : nut, ikut, menurut

nuthuk : memukul

nutu : menumbuk; nutu pari : menumbuk padi

nutup : menutup

nuwala : surat

nuwawa : titip, bertitip kepada

nuwun : memohon, meminta, permisi; kula nuwun : permisi; nenuwun; meminta, berdoa; nuwun mawon : maaf saja; panuwun : 1 permohonan; 2 kayu bubungan rumah

O

obah : bergerak; obah-osik : bergerak-gerik

obat : obat, jamu; obat-abit : diayun-ayunkan; mobat-mabit : terombang-ambing

obong : bakar

obor : obor, pelita; obor giring : pengayom, pelindung; sambung obor : penguburan jenazah yang kemalaman sehingga perlu diterangi dengan obor

obos : omong kosong, membual

obrog : jenis permainan anak

obyok : cucian secara bersama-sama

obyong : setuju, sepakat, sependapat

obyor : berkilauan, menyala-nyala, bersinar terang

odor : jenis permainan anak

ogah : ogah, tidak

okèh : banyak, berjenis-jenis

okol : kekuatan otot, badan, fisik

olah : masak, mematangkan

olan-olan : jenis ulat

olèh : 1 boleh, diijinkan; 2 mendapat; olèh aja : tarik ulur; olèh ati : kesenangan, gembira; olèh dadi : asal jadi, berhasil; olèh gawé : 1 mendapat tugas, pekerjaan; 2 mendapatkan yang dituju; olèh pepati : duka-cita; olèhan : 1 sering mendapat keberuntungan; 2 mudah dipinjami; olèh-olèh : oleh-oleh, buah tangan

omah : rumah; omahan : selalu di rumah; omah-omah : membangun rumah tangga; pomahan : perumahan

oman : sisa, bagian

omba : lebar, luas, jembar

ombak : ombak, gelombang

ombé : minum, menenggak air

omong : mengomong, bicara; omong kosong : omong kosong, nonsens, bicara tanpa makna, basa-basi

ompak : 1 awalan pada lagu lancaran; 2 batu penyangga tiang

ompok : sengkuap

omprot : bersemburan, bertaburan

onar : kacau, geger, resah

oncat : lari, pergi, tinggal

oncé : karangan, gubahan

oncèk : kocek, kupas, buka

oncèn-oncèn : untaian, susunan

oncèng : selalu bertanya

oncèr : paparan, jelas, keterangan

oncog : berjalan cepat dengan tujuan yang pasti

oncom : jenis tempe yang terbuat dari kacang tanah

oncong : nyala, sulut, suluh, sinar

oncor : 1 obor, pelita; 2 mengoncori, memberi air (sawah)

ondhan : waktu luang, jeda, istirahat

ondhang : undang-undang, pengumuman, publikasi

oneng : gelisah, sedih, susah

onta : unta, jenis binatang gurun

ontang-anting : anak tunggal

ontèl : jantung pisang

onten : ada, berada

onté-ontéyan : untaian, rangkaian

ontong : kecewa, sedih, gelisah, jengkel

ontor : siram, guyur

ontran-ontran : geger, kekacauan

ontong : jantung pisang

onya : singkir, pergi, hindar

onyok : tawaran yang berlebihan, vulgar, diperlihat-lihatkan

onyol : tonjol, memperlihatkan, menunjukkan

ora : tidak

ori : jenis bambu

orong-orong : jenis binatang tanah

osada : usada

osadi : usaha, jamu

osik : gesek, ganggu

otot : otot, urat

owah : berubah, berganti

P

pacak : dandan, berhias; pacak baris : menata barisan; pacak gulu : gerakan leher dalam menari atau joget

pacangan : tunangan

paceklik : musibah kesulitan bahan pangan secara massal

pacima : barat; pacimotara: barat daya

pacir : porak-poranda, berceceran

pacuh : larangan, tabu

pacul : cangkul; pacul bawak : tungkai cangkul; pacul gowang : jenis rumah tradisional; pacul jejeg : cangkul sejenis tembilang; pacul slandhok : cangkul yang semuanya terbuat dari besi; pacul unet : cangkul sejenis tembilang

pacung : usulan untuk dipilih

pada : 1 kaki; 2 bait

padaka : kalung, hiasan leher

padamarga : jalan kecil, lorong

padamelan : pekerjaan, karya

padangan : tempat menanak nasi

padarakan : rakyat jelata

padha : sama

padhak : tempat pembuatan garam

padhalangan : pedalangan, seluk-beluk yang berkaitan dengan wayang dan dalang

padhang : terang, bersinar

padhar : jemur, dipanasi

padharan : perut

padhas : batu cadas, batu karang; padhas lintang : batu bintang

padhati : pedati

padhé : berbeda, berlainan, tidak sama

padhek : dekat

padhem : padam, mati

padhépokan : asrama, perguruan

padhet : padat, rapat

padhi : padi

padhidhing : musim dingin

padhilan : sapi pejantan

padhiyan : api penghangat, dian

padho : layar perangkap

padma : bunga teratai; pama éndra : bunga teratai gunung; padmana: hati yang gembira; padmasana : tahta, singgasana

padmi : permaisuri; padni, patni : permaisuri

pados : mencari

padu : cekcok, berselisih; padu don : cekcok, berselisih

paduka : paduka, anda, kamu

padunungan : tempat, wilayah, daerah

padupan : tempat membakar dupa

padureksa : pojok rumah

paès : hias, dandan; paèsan : kaca berhias

paga : para-para

pagagan : huma, ladang

pagah : tetap, stabil

pagas : pangkas, potong, kitan

pageblug : musibah, bencana

pageh : tetap, tak berubah, stabil

pagéné : mengapa, apa sebab

pager : pagar

pagering : musibah, wabah

pagon : kokoh, kukuh

pagongan : tempat menyimpan gamelan

pagowong : gelap karena gerhana

pagriyan : perumahan

pagupon : rumah merpati

paguron : perguruan

pagut : bersua, berjumpa

paham : 1 paham; 2 aliran

pahat : ukir

pailit : bangkrut, jatuh rugi

paing : nama hari dalam kalender Jawa

pait : pahit; pait getir : suka-duka

pajagan : tempat penjagaan

pajang : hiasan, pajangan

pajaran : pelajaran

pajaratan : makam, kuburan

pajeng : laku, terjual

paju : baji, sejenis kampak; paju pat, paju telu : segi empat, segi tiga

pajuk : bercahaya, bersinar

pajurungan : pemujaan

pak : panggilan untuk bapak; pakdhé : uwa, kakak laki-laki dari bapak/ibu

pakaja : bunga teratai

pakakas : perkakas, perabot

pakal : mata pencaharian

pakapti : kemauan, kehendak

pakara : perkara, problem

pakardi, pakarti : pekerjaan, penghidupan

pakatik : abdi, pelayan

pakèl : jenis buah mangga

pakem : pedoman baku

pakemit : azimat

pakèn : segala perintah

pakenira : kamu, anda

pakéring : penghormatan

pakerti : tingkah laku, watak

pakéwuh : segan, enggan

pakis : pakis, jenis pohon paku

pakiwan : tempat yang dianggab kiri, jarang dilewati

pakiwèn : persinggahan sementara

pakolèh : perolehan

pakon : perintah, instruksi

pakra : pantas, patut

paksa : paksa

paksama : ampun, maaf

paksi : burung

pakta : bapak tua

paku : paku

pakuwon : pesanggrahan, peristirahatan

pala : biji pala; pala gumantung : buah-buhan yang bergantung (mangga, dll); palakarta : rampung; palakarti : perlengkapan; pala kependhem : biji/buah yang terpendam dalam tanah (ketela, dll);

palakerti : perlengkapan, perkakas; pala kesimpar : buah-buahan melata (semangka, dll); palakirna: buah-buhan yang bergantung; palakitri : buah-buahan di pekarangan; palakrama : menikah; palakrami : menikah; palamarta : tabiat baik; palawija : tanaman pangan selain padi di sawah

palagan : medan laga

palaku : kuli, pegawai, karyawan

palal : pahala, anugrah, karunia

palambang : perlambang

palana : pelana (kuda, gajah)

palandang : pelayan pengantin

palang : palang

palangan : larangan

palangka : kursi, dampar

palar : minta, ambil

palastra : meninggal

palaur : mau-maunya

palèlèr : hadiah pakaian bekas

palem : pohon palma

paleng : pusing

pali, pepali : wejangan, pesan

palibaya : kaum, golongan, kelompok

palihara : gangguan, huru-hara

palilah : ijin, restu, perkenan

paling : paling, puncak

paliwara : berita

palsu : palsu, semu, tiruan

palu : palu, martil

paluh : lumpur

palupi : contoh, tauladan

palyas : penolak

pama : upama, seandainya

pamadya : penengah

pamah : kunyah

pamali : larangan, pantangan

paman : paman, adik laki-laki ayah

pamanggih : pemikiran

pamardi : pengajar

pamarta : yang memberitakan, juru pengabar

pamasa : raja, ratu

pambayun : sulung, anak pertama

pamèr : pamer

pamit : pamit, ijin

pamong : pamong, aparat desa

pamor : wibawa

pamot : muatan

pampet : mampet, berhenti

pamrih : pamrih, harapan, keinginan

pamugara : pramugara; pamugari : pramugari

pamuja : pemujaan, doa, semedi; sanggar pamujan : tempat semedi, pura; pamuji : doa, semedi, pujian

pana : terang, jelas; panakawan : panakawan, abdi; panakrama : bakti, penghormati; panamaya : janji

panas : panas

panata : aturan, penata; panatagama: pemimpin agama

panca : panca, lima; pancabakah : perselisihan; pancabaya : halangan, rintangan; pancadriya: panca indra; pancakaki : pengetua di desa; pancakara : perang, perselisihan; pancanaka: nama kuku Bima; pancaniti : nama bangsal di kraton; pancaruba: peralihan musim; pancasila: lima sila, lima dasar; pancasona: nama aji Rawana; pancawara : lima arah mata angin; pancaweda: lima ajaran

pancad : pancat, landasan

pancak : terima, tangkap; pancak suji : pagar besi

pancaka : pembakaran mayat

pancal : pancal, tendang

pancama : yang kelima

pancèn : memang

pancer : pusat

panci : panci

pancik : pancatan, landasan

pancilak : berlompatan, tak sopan

pancing : pancing

pancong : centong besar

pancur : memancur

pancuran : pancuran

pancurat : memancur, bersirat

pandadar : penguji

pandam : dian, pelita

pandawa : pendawa, lima bersaudara

pandaya : nelayan, pencari ikan

pandek : tetap

pandel : pandel, bendera lambang

pandeng : memandang, melihat

pandhak : cebol, kerdil

pandhan : daun pandan

pandhapa : pendopo, balai; pandhapi : (ing.) pendopo, balai

pandhawa : anak 5 lelaki semua; pandhawi : anak 5 perempuan semua

pandhé : 1 pandai; 2 pandé besi

pandhéga : pemimpin

pandhékar : pendekar, jawara

pandhiran : bercakap-cakap

pandhita : pendita, brahmana

pandho : mengajukan kedua belah tangan untuk menerima sesuatu

pandhok : tempat kediaman yang tetap

pandhosa : peti mayat, keranda

pandhuk : bertemu, berjumpa, berdamai

pandhuta : mega, mendung

pandika : pembicaraan, perkataan

pandon : laku

pandonga : doa, puji

panduk : laku, cara berbuat

panduka : paduka, tuanku

pandulu : penglihatan, mata

pandum : pembagian, anugrah, karunia

pandung : maling, pencuri

panedah : petunjuk

panedha : 1 makanan; 2 permintaan

panedya : petunjuk

panegar : pelatih kuda tunggang

panèk : panjat, dipanjat

panekar : kebayan

paneksi : uang saksi

panelah : sebutan, nama

panembahan : junjungan, yang disembah

panemu : pendapat, usul

panèn : panen

panengah : penengah

panengen : yang di kanan

panenggak : kedua, leher

panèwu : panewu, camat

pang : cabang, dahan

pangajeng : pemuka; pangajeng-ajeng : harapan, keinginan

pangaji : harga, penghargaan;

pangan : pangan, makanan

pangapura : maaf, ampunan; pangapunten : (ing.) maaf, ampunan

pangarsa : pemuka, pembesar; pangarsa-arsa : harapan, keinginan; pangarsi : pemuka, pembesar

pangèstu : restu

panggèh : bertemu

panggeh : tetap, tiada berubah

panggel : pendek lehernya

panggeng : kekal, tetap

panggih : bertemu, berjumpa

panggil : panggil, janji

panggul : pikul, gotong

panggulu : anak yang kedua

panggya : bertemu, berjumpa

pangkaja : 1 sinar, cahaya; 2 telapak

pangkat : pangkat

pangku : cara mematikan huruf dalam tulisan Jawa

pangkur : pangkur, jenis tembang

panglima : panglima, pemimpin perang

pangling : lupa rupa

pangluh : melengkung, mentiyung

panglus : penghalus

pangot : pisau, lading, sabit

pangran : 1 pangeran; 2 Tuhan

pangrèh : pemerintah, aparat; pangrèh agung : pejabat besar; pangrèh luhur : pejabat tinggi; pangrèh praja : pejabat negara

pangu : sebentar

pangul : ujung tanah kedokan

pangulu : penghulu; pangulu banyu : pegawai pengairan

pangupa : hal mengenai; pangupaboga : hal mencari makan; pangupajiwa : hal usaha kehidupan; pangupakara : hal perawatan, pemeliharaan; pangupaksama : hal pengampunan; panguparengga : hal penghiasan

pangur : pangur, pemotongan

panibasampir : pemberian dari pengantin laki-laki kepada perempuan

panicil : cicilan

panida : kapur

paniganan : cerana, tempat sirih

panigraha : pemberian

panika : pena, ballpoint

panil : bagian pintu

panili : panili

paningron : hari naas (yang ke-5), hari paringkelan

paningset : pengikat yang erat

panjalin : penjalin, rotan

panjang : panjang; panjangan : upeti; panjang ilang : daun kelapa muda yang dianyam sebagai wadah makanan untuk kenduri

panjangka : perkiraan, dugaan

panjara : penjara, rumah tahanan

panjel : ganjal, galangan

panjenengan : engkau, kamu, kalian

panjer : nyala terus; panjer ésuk : bintang yang menyala sampai pagi hari; panjer soré : bintang yang menyala sejak menyala sore hari

panji : bendera kecil; panji klanthung : pengangguran; panji-panji : bendera

panjidhur : jidur, tabuh, kandang besar

panjing : masuk

panjor : dasar pedoman, pokok-pokok pedoman

panjrah : tersiar merata, tersiar dimana-mana

pantaka : mati, wafat

pantang : pantang

pantara : antara

pantaran : sebanding, sebaya

panté : pantai

pantèg : kuat, kukuh, tahan

pantèk : pasak

pantèn : engkau

pantes : pantas

pantha : bagian, potongan

pantheng : pandangan menyatu

panti : panti, rumah

pantun : padi

panu : panu, penyakit kulit

panuduh : petunjuk, penuntun; nuduhi : memberi petunjuk

panuhun : permohonan, permintaan; nuhun sewu : permisi, maaf

panuju : terarah, tertuju; nuju prana : berkenan

panukma, panuksma : penjelmaan, titisan

panutan : panutan, contoh, teladan; manut : menurut; nunut : ikut, numpang

panutup : penutup

panutur : penutur

panuwun : 1 permintaan, permohonan; 2 kayu bubungan rumah; kula nuwun : permisi, minta izin mau masuk rumah

orang lain; nuwun sewu : permisi, maaf

panyuwun : permintaan, permohonan

paoman : bilik tempat bersemadi

paos : pajak, panjang, beda

paotan : alat untuk meruncingi

papa : sengsara, kesulitan, menderita

papag : jemput, temui, jumpai; mapag : menjemput

papah : papah, pondong, tuntun; papahan : tuntunan

papak : sejajar, sama ujungnya

papaka : 1 pemburu; 2 siksaan

papal : patah, cuwil

papan : papan, tempat

papar : jelas, rata

papas : jumpa, temu

papasan : berjumpa, bertemu

papat : empat

papras : patas, cuwil, gugur

papreman : tempat tidur

papriman : mengemis

papringan : himpunan bambu

para : 1 bagi; 2 para; paracampah: suka mencela, menghina; paracidra : pengkhianat, pendusta; paradata : jaksa; parahita : berguru, mengabdi; parajaya : salah, kalah; parakarta : selamat, sehat; parakasak: pemberian, hadiah; parakirna : buah-buahan pohon; parakrama : kawin, menikah; paranyai : abdi wanita di istana; parapadu : sengketa, berselisih; parasama : pilih kasih; parasatya : teman; paratantang : suka menantang, suka berkelahi; parawadulan : juru sandi; parawanten : sesajian

parab : nama

paraga : pelaku

parah : parah

parai : buah parai, pare

parak : datang, hadir, mendekat

parakan : kedatangan, kedekatan

parama : yang terutama, terindah; paramadiwa : surga; paramakawi : ahli syair; paramaresi: begawan, pendita; paramasastra : ahli sastra; paramatatwa : kenyataan yang luhur; paramarta : adil, pemurah, ampunan; paramastri: bidadari; paramastuti : ahli ibadah; paramèng basa : ahli bahasa; paramèng kawi : ahli syair; paramèsthi : dewa yang mulia; paramèswara : raja; paramèswari : permaisuri

paramita : kesempurnaan

parampara : juru penerang

paramudita : lebih luas, baik, bijaksana, alam semesta; paramudya : baik, bijaksana; paramusésa : jajahan yang luas, alam semesta

paran : arah, tujuan; paran tutuh(an) : tertuduh, terdakwa; paran baya : apakah gerangan; parandéné : apalagi; paran para : juru penerang

parang : parang, senjata; parangmuka : penjahat, maling, musuh; parangrusak : motif batik

pararapan : dahi

paras : 1 wajah; 2 (di-i) : dikelupas

parasdya : niat, maksud, kehendak

parastra : mati, wafat, gugur

parasu : 1 kapak, parang; 2 gunung

parat : sebangsa patri

paratra : mati, akhirat

parawan : perawan, gadis

parawasa : dibunuh, disiksa

parbata : gunung, bukit

parcaya : percaya

pardata : perdata

pardi : terdidik, tekun bekerja

pardika : arti, makna

parek : dekat, akrab

parekan : yang dekat

parem : param, obat olesan

pareman : tempat tidur

paremas : bersulaman benang emas

pareng : 1 bersama; 2 permisi

paréntah : perintah, instruksi

parepat : 1 keempat; 2 abdi, pengiring

parepatan : 1 perempatan; 2 rapat, perundingan, musyawarah

pari : 1 padi; 2 hal, mengenai; paribasan : peribahasa; paribawa : wibawa, pengaruh; paributa : dihina, dihinakan; paricara : abdi, hamba (laki-laki); paricari : abdi perempuan; parigraha : 1 rumah; 2 istri, suami; 3 menyentuh; parihasa : penghinaan, celaan; parikena : cocok, berkenan; parikrama : sambutan, penghormatan; parikudu : mau sekali, seharusnya; parimaha : besar; parimarma, parimirma : kemurahan, belas kasih; paripadu : seharusnya, mau sekali; paripaos: peribahasa, ungkapan; paripeksa : terpaksa, seharusnya; paripolah : bertingkah polah; paripuja: penghormatan; paripurna : paripurna, sempurna, pensiun; paritrana : pertolongan, perlindungan; paritustha : senang, girang, puas; pariwanda : penghinaan, celaan; pariwara : berita, warta; paripasa : paksa

paridan : sebangsa kerekan layar

pariga : gada, danda, belantan

parigi : sumur, tambak, mata air

parikan : syair, pantun

pariksa : periksa

paring : memberi

paris : sebangsa perisai

parma : anugrah, karunia; parman : belas kasih Tuhan; parmana : waspada, tekun, teliti, sempurna; parmata : permata; parmati : tekun, teliti, waspada

paro : separo, setengah

parol : kata-kata untuk saling berjanji

paron : 1 landasan untuk menempa; 2 setengah

parpatan : perempatan, silang empat

parsa : gunung

parsada : persada, istana, gedung, candi, bumi

parsudi : mencari, upaya, usaha

parswa : lambung (kaki) gunung

partala, pertala : bumi, tanah

partana : pembicaraan, musyawarah

parti : hal, mengenai; partidésa : selamatan desa; partikelir: partikelir, swasta; partisara : piagam, ijasah

partima : mencari

paru : paru-paru

paruh : separo, setengah

parul : kata-kata, untuk saling berjanji

parung : jurang yang tak begitu dalam

parupuh : dipukuli, dipangkas, ditutuh

parusa, parosa (di-) : dipaksa, diperkosa

parusya : kasar, bengis

parwa : bagian, episode

parwata : gunung, bukit; parwita : 1 asal mula, mula-mula; 2 gunung

pas : pas, tepat, sesuai

pasa : puasa

pasagi : berbentuk persegi; pasagi kubuk : kubus; pasagi bata : persegi panjang (seperti bata); pasagi miring : belah ketupat, jajaran genjang

pasah : pasah, penghalus kayu

pasaja : sederhana, bersahaja

pasaji : sesaji

pasak : pasak

pasaksi : saksi

pasal : pasal

pasalatan : tempat sholat

pasalin : tempat ganti, kamar pas

pasang : 1 pasang, memasang; 2 pasang surut; pasang aliman tabé : mohon ijin, permisi; pasangan : 1 pasangan, jodoh; 2 pasangan dalam huruf Jawa untuk mematikan huruf di depannya; pasang angkuh : sombong, congkak; pasang gendéra : mengibarkan bendera ; pasang giri : sayembara; pasangliring : mengerling, menjeling; pasang grahita (-cipta) : menggunakan indra; pasang rakit : susunan, struktur, pengaturan; pasang ulat : menggunakan bahasa simbol; pasang semu : menggunakan bahasa simbol; pasang walat : mengenakan tulaknya

pasanggrahan : pesanggrahan, tempat istirahat

pasar : pasar, tempat jual beli; pasar malem : pasar malam; pasaraya: pasar besar

pasatan : 1 handuk; 2 tempat yang kering

pascima : barat

paser : damah, anak damah, sumpit

pasik : fasik, tak beragama

pasir : 1 pasir; 2 samudra; pasir wukir : lautan dan pegunungan

pasirah : kepala

pasiran : tempat yang berpasir

pasisir : pesisir, tepi laut

paso : pasu, jambang, jambangan tempat air

pasowan : waktu untuk menghadap

pasrah : pasrah menyerah; pasrah bongkokan : menyerah tanpa syarat; pasrah ngalah : pasrah, mengalah

pasrangkara : menegur, berkata dengan manis muka

pasrèn : 1 perhiasan; 2 bilik tengah

pasri : asri

pasthi : pasti, tentu

pasu : 1 batang hidung; 2 binatang, hewan

pasupati : panah milik Arjuna

pasuryan : muka, perangai

patah : patah, potong, putus

pataka : jahat, durhaka

pataksi : pertanyaan

patala : alam (dunia) di bawah bumi pertala

patang : empat, berempat; patang aring : dinding untuk sekat kamar tengah; patang atus : empat ratus; patang ewu : empat ribu; patang puluh : empat puluh; patang yuta : empat juta

patangèn : tempat untuk bangun

patani : 1 petani; 2 tempat tidur

patapan : pertapan

patar : patar, kikir besar

patarana : tempat duduk

patembaya : sayembara

patèn : pasti, pengakuan; hak patèn : atas suatu karya

pater : pemimpin agama nasrani

pathèk : patek, jenis penyakit kulit

pathet : tinggi rendah nada

pathi : pati, sari

pathok : patok, tongkat tertancap

pathola : cindai sutra halus

pati : pati, mati, meninggal; pati-pati : terlebih-lebih; pati bogor : sekarat, hampir mati; patibrata : bertapa, bersemedi; patigawé : bekerja keras; patigeni : puasa sehari semalam

patibasampir : peningset

patih : patih, wakil

patik : 1 noda; 2 abdi, hamba; patik-aji: abdi raja, daulat tuanku; patikbra : rakyat banyak

patita : jatuh

patitis : titis, tepat, efektif

patra : daun, surat; patramanggala : nama tembang gedhe; patrasèli: nama bunga

patrap : sikap, tindakan

patrem : keris kecil

patuh : patuh, taat

patuk : paruh, tatah, pahat

patuku : pembeli

patung : patung, arca

patungkas : pesan, amanat

paturon : tempat tidur

patut : patut, pantas

patuwas : pesan, amanat

paugeran : patokan, ketentuan

paut : sangkut paut, hubungan

pawaka : api

pawana : angin, udara

pawar : kebayan

pawarta : berita, warta

pawèh : pemberian

pawèstri : perempuan, putri

pawira : perwira, gagah

pawitan : modal

pawitra : jernih, suci, bersih

pawiyatan : pendidikan

pawon : dapur

pawong : orang; pawongan : sosok seseorang; pawong mitra : sanak famili, saudara

pawuhan : keranjang sampah, tempat pembuangan sampah

pawukon : siklus waktu berdasarkan wuku

paya : syarat, upaya, ikhtiar

payadan : dalih, berdalih

payah : payah, letih

payang : payang, pukar

payu : laku

payudan : peperangan, medan laga

payudara : payudara

payun : atap rumah

payung : payung; payung agung : payung besar; payung bèbèk : tudung lebar dari daun nyiur; payung kuning : pengayoman; payung sungsun : payung bertingkat

payus : pucat lesi, kurang bercahaya

pecah : pecah

pecalang : pelopor, polisi desa

pecat : pecat, copot; pecat mati : berhenti kerja karena mati

pécé : buta sebelah, cemeh, cemer

pecèh : bilis, rejeh matanya

pecel : pecel, jenis bumbu

pècèl : pecah belah

pecèran : pelimbahan

pecerèn : pelimbahan

pèci : peci, topi

pecil : anak katak

pecut : cambuk

pedhang : pedang; pedhang suduk : pedang yang lurus; pedhang warangan : pedang yang terhunus

pedhati : pedati, dokar

pedhaya : perdaya, memperdayakan

pedhes : pedas; pedhes perih : pedih perih

pedhèt : anak sapi

pedhot : putus, patah

pedhut : awan

pegat : putus, patah; pegat mati : putus mati; pegat-pegat : terputus-putus; pegat urip : putus hidup

pegawan : begawan

pegel : pegal, payah

pehan : air susu

pejah : mati; pejah kelir : partikelir, swasta

pekara : perkara

pekatul : bekatul

pekèt : piket, giliran tugas

pekéwuh : segan, serba sulit

pekik : tampan, bagus

peking : peking, bagian dari gamelan

peksi : burung

pekti : upeti

pelag : baik, cantik, bagus

pélag : palang penyekat

pelak : anak ikan kakap

pélan : nama burung

pelana : pelana

pélas : jenis lauk

pelat : papan nama

pelem : mangga

peleng : bundaran hitam di mata

pelit : pelit, tamak

pélog : pelog, laras gamelan

peloh : lemas, lunglai

pelung : nama burung

pelus : ikan palung, sebangsa lintah

pélut : pikat, tarik, tawan

pèmès : pisau kecil/pisau gapit

pénak : enak, nikmat

pénakan : keponakan

pénang : keluarga, kaum, seketurunan

penapa : mengapa

penat : penat, capai

penatus : kepala prajurit

pencak : tendang, sepak

pencar : menyebar; pencar-karang : sudah membuat rumah sendiri, mandiri, tidak ikut orang tua

pèncèng : miring

pencèt : tekan, pijat

pencu : 1 kepala, limas yang tinggi (rumah adat); 2 ujung kerucut

pendhak : berulang

pendhapa : pendapa, balai

pendharat : tali untuk menambatkan binatang

pendhatos : pedati, dokar

pendhéga : pemimpin

pendhèk : pendek, rendah

pèndhèk : pendek

pendhem : pendam, tanam

pendhet : ambil

pendhil : periuk, kendil

pendhita : pendita, resi, begawan

pending : sabuk dari perak

pener : tepat, benar sekali

penèwu : penewu, pangkat di kraton

pengaron : belanga besar

pèngeran : pangeran, putra raja

pènget : peringatan, saran, nasihat

penggak : cegah, menghalangi

penggang : renggang, rongga

péngkal : salah satu perangkat huruf Jawa

pengker : lampau, lalu, silam

pengki : keranjang sampah

pengkok : tekan

péngkolan : tikungan, belokan, kelokan

pèngkrang : duduk di tempat tinggi

pengkuh : kuat, kokoh

pengulu : penghulu

pèni : indah, bagus, cantik

penjalin : penjalin

pental : terlempar, terhempas

pentas : pentas, naik panggung, tampil

pentasan : pertunjukan, pementasan

pentelung : mentiyung, melengkung

penthang : memegang, memasang

pentheng : tegang

penthung : tongkat, pemukul

pentil : 1 berbuah masih muda; 2 puting susu

penting : penting

penyakit : penyakit

penyèt : tekan

pènyèt : lempeng, pipih

penyon : memakai penyu

penyu : penyu

penyuk : benjut, luka

pep : lembab

pepak : pepak, lengkap, sempurna

pépé : jemur, dipanaskan

peper : tumpul

pèpèr : cebok dengan batu, membersihkan berat

pepes : lemas, lunglai, tak berdaya

pèpès : jenis lauk pauk, pepes

pepet : perangkat huruf Jawa untuk vokal “u”

pèpèt : tekan, desak

pera : mudah dibagi, tidak lekat

perak : dekat

pérak : perak, jenis logam berwarna putih

perang : perang, bertempur; perang brubuh : adegan perang amuk-amukan; perang kembang: adegan perang yang akan terus berkembang; perang sabil : perang sabil, membela agama; perang tandhing : perang tanding

pérang : membagi

peras : peras

perasaan : perasaan

percanten : pembicaraan, percakapan

percaya : percaya, yakin

perdi : mendidik, merawat, memelihara dengan baik

perdikan : tanah bebas pajak

perdondi : berselisih, ragu-ragu

perduli : peduli

peri : peri, sebangsa bidadari, kuntilanak

perih : perih

perjaya : bunuh

perkutut : perkutut, jenis burung

perlak : perlak

perlambang : perlambang, tanda, simbol

perlawanan : perlawanan

perlaya : kiamat, mati

perlu : perlu

permadani : permadani

permana : permana, sempurna

permati : teliti

persaben : permisi, memberi tahu kepada, meminta ijin

persandha : persada

persapa : menyapa, memanggil

persekot : uang muka

persèn : persen

persudi : mencari, berusaha, upaya

pertapan : pertapan

peru : peru, empedu

perut : perut

perwandé : sudah tentu, pasti

perwasa (di-) : dipaksa

pès : sakit pes, jenis sakit perut

pesa (di-) : dipaksa

pesagi : pesagi, persegi, kotak

pesaja : sederhana, bersahaja

pesan : pesan, amanat

pesat : pesat, amanat

pèsèk : pesek, kurang panjang

peseng : memajang, mengenakan

pèsèr : peser, jumlah uang

pesing : pesing, bau air kencing

pesisir : pesisir, garis pantai

pesiyar : pesiar

péso : pisau

pèsta : pesta

pesthi : pasti, tentu

pestul : pistol

pesu (di-) : diusahakan dengan sungguh-sungguh

pesud : lap, bersihkan

petak : petak, gertak, teriak

pétak : petak

pétan : mencari ketombe di rambut

pétang : menghitung

peté : petai

peteng : gelap, gulita; peteng ndhedhet : gelap gulita

pethak : putih

pethat : sisir

pethat : putus, terceraikan dengan paksa

pethèk : patek, jenis penyakit kulit

pèthèk : kayu penyangga atap, nama ikan laut

pethékol : kuat, gagah, berotot

pethel : rajin, tekun

pethèl : petel, pemotong kayu

pèthèl : lepas, copot

pethèn : peti kecil

pethèr : panas terik

pethit : tinggi, luhur

péthok : tumpul, majal

pethot (di-) : dibetot

péthot : biliut, liat

pethuk : ketemu, jumpa, bersua

petik : petik, ambil, tunai

petinggi : petinggi

petis : petis

petung : jenis bambu

pétung : berhitung

piandel : kekebalan

pianggep : anggapan, dugaan

piangkah : kehendak, niat

piangkuh : keangkuhan

piatu : tak beribu

picis : picis, uang

pidak : injak

pidana : pidana, hukuman

pidari : istirahat, perhentian

pikrama : kawin, menikah

piksa : periksa, lihat

pikul : pikul

pikun : pikun

pikut : tangkap

pikuwat : penguat, pengokoh

pilah : bagi, kelompok, golongan

pilakon : cerita, lakon

pilalah : lumayan, remak

pilalan : pilihan, apa-apa yang dipilih

pilalu : lumayan, lebih baik dari pada

pilang : nama pohon

pilang-pilang : sudah untung mata

pilapilu : lendir

pilar : pilar, tiang

pilara : penyakit; dipilara : disakiti

pilaur : mau-mau saja

pilenggahan : kedudukan, jabatan

pileren : istirahat, berhenti

piles (di-) : diinjak, digilas, dirimbas

pilih : pilih; pilih bobot : tidak tertandingi; pilih kasih : membeda-bedakan kasih sayang; pilih tandhing : tidak tertandingi; pilih lalab : tidak membeda-bedakan

pilingan : bawah telinga

pilis : pelipis

pilpèn : pulpen, pena

pilungguh : kedudukan, jabatan

pinandhita : dianggap pendita

pinang : pinang

pinangantèn : pengantin

pinara : dibagi

pinarak : dipersilakan duduk

pinarbutan : diperebutkan orang banyak

pinarek : didekati

pinaremas : diremas

pinarigi : dipasangi tambak, empang

pinaringan : diberi

pinarsada : disusun, dibuat candi dianggap kuil

pinarwasa : dipaksa, dibekuk

pinasthi : dipastikan, ditentukan

pinasthika : yang mulia, yang terutama

pinatik : bertahtakan, berhiaskan

pincang : pinjang, cacat kaki

pincuk : pincuk, wadah terbuat dari daun

pindha : seperti, ibarat

pindhah : pindah, bergeser

pindhang : pindang, ikan; pindhang wutah : punya hajat yang sudah siap seluruhnya, tetapi batal karena suatu sebab

pindho : kedua

pinggahan : alat untuk naik

pinggala : merah tua

pinggan : pinggan

pinggang : pinggang

pinggel : gelang kaki, gelang

pingget : cekung, lekuk, berbekas

pinggir : pinggir, tepi

pingil : tingkah laku, kelakuan

pingit : pingit, sembunyi

pingkel : pingkal, terbahak

ping : kali, perkalian

pingseng : pipih hidungnya, sengau

pinidana : dipidana, dihukum

pinihan : tempat benih, tempat bibit

piniji : dipilih

pinilala : dimanjakan

pinilara : disakiti, disengsarakan

pinilaya : dipercaya, diyakinkan

pinilih : dipilih

piniluta : dipikat, dirayu

pinisepuh : orang yang dituakan

pinisilin : jenis obat generik

pinituwa : dianggap tua

pinjal : kutu

pinjeman : pinjaman

pinjungan : kain penutup buah dada

pinta : minta, mohon

pinten : berapa

pintèn : nama tetumbuhan

pinter : pintar, pandai

pinti : tali, tampar

pintu : pintu; pintu angin: jendela, ventilasi

pinuju : dituju

pinunjul : lebih, unggul

pinupus : dipasrahkan, diserahkan

pinurba : dikendalikan, diatur

pinurwa : dimulai

pipi : pipi

pipih : pipih, tipis

pipilaka : semut

pipir : pinggir, tepi

pipis : pipis, kencing

pir : 1 per; 2 buah pir

pira : berapa; pira betahan: berapa lama tahan; pirabara, pirangbara : mestinya lebih baik dari pada

pirak : berpisah, bercerai

pirang : banyak; pirangbara : mestinya lebih baik dari pada

piranti : piranti, adat

pireng : dengar

piring : piring

pirma : belas kasihan

piroga : penyakit

pirsa : pirsa, lihat, tahu

pisaca : cebol, kerdil, kurcaci

pisah : pisah, cerai

pisalin : bersalin

pisan : sekali, satu

pisang : pisang

piser : peluru

pisuh : maki

pisuka : bersuka ria, bergembira

pisuna : nistaan, celaan

pisungsung : pemberian, persembahan

pita : pita

pitakon : pertanyaan

pitara : para leluhur (nenek moyang)

pitawa : keputusan para ahli agama

pitaya : percaya, yakin

pitedah : petunjuk, penerang, saran

pitu : tujuh

pituduh : petunjuk

pituhu : menurut, mituhu

pituna : rugi, buntung

pitung : berhitung, perhitungan

pitungan : hitungan

piturut : menurut, patuh

pitutur : nasihat

pituwah : petuah

pituwas : petuah

pituwi, pituwin : lagi, serta, dengan

piweling : amanat, saran, nasihat

piyambak : sendirian, pribadi

piyanten : priyayi, seseorang

piyarsa : pendengar, pemiarsa

piyas : pucat, layu

piyatu : piatu, tak beribu

piyayi : priyayi, bangsawan, ningrat

plawangan : pintu masuk

pocapan : ucapan, cerita

poci : poci

pocok : hasil potongan pohon

pocong : mayat yang sudah dikuncir

pocongan : hantu pocong

pocot : copot, lepas, pecat

pocuk : pucuk, puncak

pocung : tembang macapat pocung

podhang : podang, kepodang, jenis burung

pohan : susu

pojar : ujar

pojok : sudut

pokah : patah

pokol : pukul, tendang, sepak

polah : polah, tingkah, kiprah

polatan : muka, perangai

polong : kacang polong, buah cengkeh

polor : hati batang

polos : polos, lugu

pon : Pon, hari pasaran

ponakan : kemenakan, keponakan

ponang : si, sang

pondhong : pondong; pondhong pikul : pondong pikul

pongah : sombong, congkak

ponggé : biji durian

popok : alas kain bayi

pra : pra, sebelum

praba : cahaya, sinar; praba angkara : matahari; praba angkara-kara : matahari; prabakara : matahari; prabancana : angin; prabandakara : matahari; prabanggana : langit terang tanpa awan sedikitpun; prabangkara : matahari; prabasini : nama bidadari; prabaswara : bersinar, bercahaya terang

prabata : gunung

prabatang : kayu yang roboh

prabawa : wibawa, pengaruh

prabéda : perbedaan

prabéya : biaya, ongkos

prabot : perabot, alat

prabu : raja

pracadi : percaya, yakin

pracados : percaya, yakin

pracalita : petir, kilat, halilintar

pracandha : ribut, angin topan

pracara : kejahatan

pracaya : percaya, yakin

pracihna : tanda, lambang

pracima : barat

pracoda : cemeti

prada : prada, hias, lapisan

pradan : dilapisi, dihiasi

pradana : pemuka, pemimpin

pradangga : gamelan, bunyi-bunyian; pradanggapati : matahari

pradapa : bersemi

pradata : perdata, pengadilan perdata

pradhah : dermawan, suka menjamu

pradikan : tanah bebas pajak

pradin : selesai

pradipa : terang bercahaya

pradipta : terang, bercahaya, gemebyar

pradondi : berselisih, bertengkar

praduli : peduli, perhatian

pragak : pohon bercabang

pragalba : buas, garang, harimau

praguwa : besar sekali

prahara : prahara, huru-hara

praharana : senjata, pembinasaan

prahpun : bagaimana

praja : pemerintahan, kerajaan, istana

prajaka : perjaka, jejaka

prajanji : perjanjian

prajaya : bunuh

praji : bidan, dukun bayi

prajurit : prajurit, tentara

prakampa : gempa bumi

prakara : perkara, soal, masalah

prakarana : bab, bagian

prakasa : perkasa, kuat

prakasita : masyhur, termasyhur, kenamaan

prakatha : suara gaduh

prakawis : perkara, soal

prakempa : gempa

pralabda : pandai, ahli

pralaga : perang

pralagi : dahulu, masa lampau

pralambang : perlambang, tanda

pralambi : lambang, sindiran

pralampita : perlambang, tanda

pralaya : mati, kiamat

pralebda : pandai, ahli

praléna, pralina : mati, wafat, gugur

pralina : wafat, gugur

prama : yang terutama

pramada : tidak hati-hati, lengah, lalai

pramana : awas, waspada

pramanem : sepi, sunyi, senyap

pramati : teliti, awas

prambayun : sulung, pertama

praméta : keji, kejam, lalim

praméga : perabot, alat perlengkapan

pramèsthi : yang termulia

pramèswara : raja; pramèswari : permaisuri

praméya : tiada setimbang

pramila : maka, oleh karena itu

pramoda : pemuda, taruna; pramodya : pemuda, taruna

pramosadha : ilmu perdukunan

prampang : kering, terasa panas

pramudita : alam semesta

pramugara : pramugara; pramugari : pramugari

pramukya : pemuka, pemimpin

pramusésa : alam kedewaan

pramusita : kelapangan hati, luas

prana : hati, nafas

pranada : tikar, lapik, tempat duduk

pranahara : ilmu, pengetahuan

pranaja : hati, batin, dada

pranakan : keturunan

pranala : hati yang panas, marah

pranama : purnama, bulan bulat utuh

prananta : mati, wafat, sekarat

pranata : pernata, aturan, norma; pranatacara : penata acara, pembawa acara, master seremoni; pranatagama : pemimpin agama, aturan agama; pranata mangsa : perhitungan iklim dan musim; pranatan : pernata, aturan, norma; pranataning negara : undang-undang, hukum, peraturan, instruksi

pranawa : terang, awas, bijaksana

prandéné : meskipun demikian

prang : perang; prangwedani : permadani

prani : nafas, hidup

pranili : panili, bumbu masak

praniti : peniti, peneliti, pengawas

pranji, pranjèn : kandang ayam

prantasan : penyelesaian

prantéan : pesakitan, narapidana

pranti : alat, perkakas

prantos : alat, perkakas

prantunan : penantian, penungguan

praos : perasa

prapal : cuwil, berguguran

prapanca : gelisah, bingung

prapasan : keprasan, potongan

prapatan : simpang empat

prapèn : perapian

praponca : gelisah, bingung

prapta : datang, tiba; prapti : datang, tiba

praptana : kesanggupan

prasa : perasa

prasaben : berkata kepada, minta izin

prasada : candi, gedung, istana

prasadu : berkata kepada, meminta izin

prasaja : sederhana, terus, terang

prasama : bersama-sama, semua

prasamaya : perjanjian, akta kesepakatan

prasami : sesama

prasanakan : persaudaraan, kekeluargaan

prasandha : sanggup, sesuai, mufakat

prasanta : bening, hening

prasapa : amanat, pesan, ajaran

prasasat : sebagai, selaku, ibarat

prasasta : terpuji, termashur; prasasti : prasasti, piagam

prasasya : indah (baik) sekali

prasetya : prasetia, janji, tekad

prasida : jadi, terjadi, terlaksana

prasoda : candi, gedung, istana

prasta : selesai

prastarana : tilam, kasur

prastawa : waspada, awas, pertanda

prastha : tengkuk, kuduk

prasthi : kehendak, keinginan

prasu : palsu, lancung

prasudi : usaha, upaya, merawat

prasupta : tidur

prasuti : perintah

prata : kemasyhuran

pratala : tanah, bumi; pratali : peningset, pengikat

pratama : pertama, utama

pratandha : pertanda, lambang

pratangga : matahari; pratanggakara : matahari

pratanjana : percaya

pratapa : kewibawaan

pratapa : tapa

pratapan : pertapaan, tempat bertapa

pratapi : tapa

pratéken : teken, tanda tangan

pratéla : jelas, terang; pratélan : penjelasan, keterangan

pratelon : pertigaan

pratignya : berjanji

pratikel : gagasan; iguh pratikel : pemikira, ide, gagasan

pratima : arca, patung

pratinggi : petinggi

pratingkah : tingkah laku, perbuatan

pratingkes : tangkas, pandai

pratipa : angin topan

pratisara : ijazah, surat putusan

pratistha : bertempat tinggal, diam, duduk

pratita : mashur, termashur

pratitis : tepat, benar, titis

pratiwa : pemimpin ketentaraan, perwira

pratiwanda : halangan, bahaya, rintangan

pratiwi : tanah, bumi, pertiwi

pratuwin : lagi, dan, serta

pratyaksa : jelas, tampak, terang

pratyangga : badan, tubuh, senjata

pratyéka : perincian, bagian

prau : perahu, kapal

praupan : wajah, muka

prawan : perawan, gadis; prawan sunthi : gadis kecil yang belum haids

prawantu : oleh karena

prawara : berita, warta, kabar

prawasa : siksa, bunuh

prawata : gunung

prawatan : perawatan

prawéda : arah, maksud; prawédyarini : bidan, dukun beranak

prawira : berani; prawiratama : perwira yang utama

prawita : permulaan, sebab, berguru

praya : tujuan, maksud; prayagung : pembesar

prayangan : makhluk halus, lelembut

prayatna : hati-hati, waspada

prayayi : priyayi, bangsawan

prayitna : hati-hati, waspada

prayoga : baik, mulia, utama

prayojana : niat, maksud, kehendak

precil : anak katak

prégolan : regol, pintu gerbang

prekara : perkara, masalah, soal

prekis : kecil, mungil

prekul : beliung kecil, kapak

prekutut : perkutut, jenis burung

prelu : perlu

premana : premana, jelas, awas

premati : teliti, awas

prenah : tempat, letak

prenjak : burung prenjak

pretana : barisan, prajurit

préwangan : makhluk halus yang diharap bisa membantu mencari kekayaan

préwé : bagaimana

priangga : pribadi

pribumi : pribumi, warga asli

prigel : cekatan, ahli

prigi : mata air, kolam, tambak

prih : perih; prihatin : prihatin, susah

prika : sana; priki : sini

prikanca : kawan sekerja

priksa : priksa, lihat, tahu

primbon : kitab primbon; primbetan : primbon

primpen : tersimpan baik-baik

princi : perinci, jelas

pring : bambu

pringga : pribadi

pringgitan : bagian dalam rumah

pripih : antar saudara ipar

pripitan : pelipit, serip, kelim

pripun : bagaimana

priti : senang, suka

priya : pria, lelaki; priyambada : rayuan, cinta; priyamitra : saudara laki-laki; priyangga : pribadi, sendiri; priyarana: prajurit

priyayi, priyagung, priyantun : priyayi, bangsawan

priyoga : nasihat, utama, baik

prunan : kemenakan

prungu : pendengar, telinga

pruwita : berguru, mengabdi

pucuk : puncak

pucung : jenis tembang macapat

pudhak : bunga pandan; pudhak wangi : bunga pudak wangi

pudyastuti : puji-pujian, doa, harapan

puger : peraturan, hukum; pugeran : peraturan, hukum

puhara : akhirnya, sebab-sebabnya

puja : puja, doa, harap; pujabrata: semedi, berdoa; pujakrama : penghormatan; pujamantra: membaca mantra; pujastawa, pujastuti : doa, puji; pujawan : orang yang suka memuja

pujangga : pujangga

puji : doa, puja, harap

pukul : 1 pukul; 2 jam, waktu; pukul rata : menganggap sama, disamakan

pukulun : paduka, engkau

pul : jadi satu

pulang : pulang, kembali

pulas : 1 pulas, nyenyak; 2 pensil warna

pulasara : aniaya, sengsara

pulasari : tanaman obat

pulastha : selesai, habis

pulawaras : pulasari, tanaman obat

pulen : pulan

puli : puli, jenis bumbu

pulih : pulih, kembali normal

pulo : pulau

puluh (sa-) : sepuluh, 10

pulukan : genggaman

pulung : wahyu, anugerah

pulut : getah yang liat

pumpung : senyampang

pun : sudah, selesai, jangan

punakawan : pengiring

punapa : apakah

punapi : apakah

punas : lunas

puncak : puncak; puncit : puncak; puncon : puncak (gunung)

pundhak : pundak, bahu

pundhi : pundi-pundi

pundhong : nama rumput

pundhung : buah pundung

pundhut : ambil, beli

pundi : mana, di mana

pundirangan : bergerak-gerak tak sopan

punggawa : punggawa, aparat

punggel : potong, putus, patah

punggung : tulang punggung

pungka : lekuk bertekuk

pungkas : akhir, penghabisan

pungkir : mungkir, ingkar

pungkur : belakang, lalu

punglu : pelor, peluru

pungser : pusat, pusar

pungut : pungut, ambil

punika : itu; puniki : ini; puniku: itu

punjer : pusat, akar pusat, akar tunjang

punjul : lebih, lebihan

punjung : beri, persembahan

punten : maaf, ampun

punthuk : tanah tinggi

puntir : puntir, pelintir

punuk : benjolan pada punggung sapi/kerbau/unta

pupak : berganti gigi; pupak puser : pemotongan tali pusat

pupu : paha; (di-) : diambil anak, dipungut; pupon : anak pungut

pupuh : 1 pukul; 2 kumpulan bait

pupuk : pupuk; dipupuki : ditaburi; pupuk bawang : anak kecil, anak ingusan

pupur : bedak

pupus : pucuk daun

puput : tamat, putus

pura : pura, kraton, istana; purantara : istana, pura

purak : biar saja, tak peduli

purana : buku cerita

purba : kekuasaan, wewenang; purbangkara : matahari; purba wasésa : kekuasaan; purba wisésa : kekuasaan

purbaya : menepati janji

purih : mencari, mengharap

purisa : cirit, kotoran

purna : selesai, sempurna; purna bakti : purna bakti, pensiun; purna candra : bulan purnama; purnama, purnami : bulat penuh; purna tugas: pensiun

purug : arah dalam perjalanan, mencari

puruhita : berguru, mengabdi

purun : mau, kehendak, niat

purus : umbi, bagian tiang yang menancanp di umpak

purusa : lelaki; purusa lingga : zakar; purusotama : prajurit pemberani, prajurit utama

purut : purut, jenis jeruk

purwa : awal; purwaduksina : asal muasal; purwaganda : propaganda; purwaka : pengantar, awal kata; purwakanthi : persajakan

pusa : gagal panen

pusak : 1 hapus; 2 pusat yang ada di ubun-ubun

pusaka : pusaka, warisan, senjata

pusang, puseng : bingung, kebingungan

pusara : pusara, makam

pusek : bingung, kusut, masai

puseng : bingung, kusut, masai

puser : pusat, pusar

pusing : pusing, mumet

puspa : bunga, kembang; puspaka : kendaraan; puspa kajang : nama ular; puspanjali : nama tembang gedhe; puspanyidra : nama bunga; puspawarsa : taburan bunga; puspita : kembang, bunga

pustaka : buku

pusthika : mestika, batu permata sakti

pusuh : gulungan kapas yang siap dipintal

pusus : membersihkan beras

putat : nama pohon

putèh : putih

putek : putus asa, hilang akal

puter : putar; puter giling : putar giling

puthuk : bukit, tanah tinggi

puthul : patah

puthut : anak

putih : putih

putra : putra, anak; putraka : cucu; putri : perempuan

putu : cucu

putung : patah

putus : putus; putusan : keputusan

puwan : puan, air susu

puwasa : puasa

R

rabasa : merebut, menyerbu

racak : sama, sejajar

racana : bencana, gangguan

racik : racik, ramu

racun : racun

rada : agak; radan : sedikit agak; rada-rudu : bertengkar, berkelahi

radèn : raden, gelar bangsawan; radyan : gelar bangsawan

radi : agak

radin : rata

raditya : matahari

radon : membiak, meluas

radosan : jalan

raga : badan, tubuh; raga sukma : badan jiwa; raga wanda : melepaskan nyawa dari badan

ragab : serang

ragad : biaya, ongkos

ragah : lahab, rakus

ragaini : bunga ragaini

ragana : kasmaran, jatuh cinta

ragang : kerangka

ragasan : kerangka, tulang belulang

ragil : bungsu

ragu : ragu, bimbang; ragu-ragu : ragu-ragu, bimbang

ragum : tali, sesuai

rah : darah

rahab : rahap, doyan

rahadèn, rahadyan : gelar bangsawan

raharja : selamat, sejahtera; rahayu : selamat, sejahtera; rahajeng : selamat, sehat

rahuru : huru-hara, kekacauan

rai : muka, wajah; raina : siang hari

raja : raja; raja amal : harta, kekayaan; raja brana : harta, kekayaan; raja darbé : harta, kekayaan; raja duwé : harta, kekayaan; raja kaputran : pakaian pengantin putra; raja kaputrèn : pakaian pengantin putri; raja kaya : simpanan kekayaan; raja panganggo : suka berdandan; raja pati : pembunuhan massal; raja patni : permaisuri; raja pèni : emas, logam mulia; raja singa : penyakit kelamin, syphilis; raja tatu : luka parah

rajag : bocor banyak sekali

rajah : rajah, tulisan bermantra; rajah tamah : keserakahan, keinginan

rajang : mis, potong

rajata : rusak, hancur

rajeg : pagar; rajeg wesi : pagar besi

rajin : rajin, tekun

rajun : nama tumbuhan

rajungan : sebangsa kepiting

rajut : rajut, anyam

rak : rak

raka : kakak

rakatha : ketam

raké, raki : pembesar, penguasa daerah

raket : dekat, akrab; raketan : dekat sekali, akrab

rakit : rakit; rakitan : rakitan, karangan

rakmi : batin, tabiat, perangai

rakryan : rakai, penguasa suatu wilayah

raksa : juga, rawat

raksaka : penjaga, cara menjaga. penjagaan

raksasa : raksasa; raksasi : raksasa perempuan

rakta, rekta : merah

rakyan, rakyana : penguasa suatu wilayah

ram : ranting-ranting kayu untuk membendung empang

rama : bapak, ayah

ramak : bapak, ayah

ramal : ramal, duga, tebak

ramat : 1 rahmat, anugrah; 2 sarang labah-labah

rambah : rambah, jamah

rambak : rambak, kulit kering

ramban : memetik sayuran

rambana : dengan giat, sekuat tenaga

rambang : pangkat, perkalian yang faktornya sama

rambas : rembas

rambat : rambat, menjulur

rambeh : mengalir

rambon : bau-bauan

rambu : rambu, tanda

rambut : rambut; rambutan : buah rambutan

ramé : ramai

rames : rames, aduk, campur

rami : rami, jenis tali platuk

ramon : ramuan

rampak : sama tinggi, rampak

rampaka : karangan, susunan

rampal : rompong, tanggal

rampang : kayu melintang pada pedati

rampas : rampas

rampet : rapat, tutup, buntu

ramping : ramping, langsing

rampung : rampung, selesai

ramu : ramu, racik

ramya : ramai, meriah

rana : kesana

ranangga, rananggana : peperangan, pertempuran

rancag : goncang, lekas, praktis

rancakan : ranting-ranting pepohonan

rancana : rencana

rancang : rancang, rencana

rancari : sedih, haru

randha : janda; randha drengis : nama padi; randha kèli: nama corak batikan; randha kisi : janda yang punya anak laki-laki; randha kuning : tanah keramat; randha maya: nama corak tenunan; randha menggala : nama gendhing; randha nunut : nama gendhing; randha royal: jenis makanan; randha semaya : nama corak tenunan; randhat : pelan, tersendat, tak lancar

randhu : randu, jenis tanaman

ranéh : tiada lagi, sudah habis

rang : 1 tingkatan, pangkat; 2 gatal-gatal dikaki karena telur cacing

rangah : gigi yang kuat

rangas : rayap, anai-anai

rangdha : janda, baku

rangen : gatal-gatal pada kaki karena cacing

rangga : nama pangkat pamong praja

ranggah : beranggah, bercabang-cabang

ranggèh : kayuh, rangkul, jangkau

ranggèn : rumah panggung yang tinggi

ranggi : nama pangkat dalam pamong praja; ranggitan : nama tumbuhan

ranggon : tempat kera

rangka : rangka, tiang, pengokoh

rangkab : tutup pelana, tenda

rangkad : kawin lari

rangkah : wilayah

rangkang : melata

rangkèn : sajian, hidangan, jamuan

rangkep : rangkap, dobel

rangkèt : rangket

rangkul : peluk

ranjang : ranjang, tempat tidur

ranju : ranjau

ranta : ronta, meronta, sakit hati

rantab : rapi, berjajar

rantan : terurai, terlepas

rantang : rantang

rantas : selesai, rampung

ranté : rantai, terali

ranten : menunggu, menanti

reda : gemar beranak

redana : uang, harta

redhem : redam, dingin, reda, sejuk

ranti : tunggu, nanti

ranu : air, kolam

rapah : ranting yang berkaparan di tanah

rapak : daun tebu kering

rapaya : ketinggalan

rapet : rapat, sempit

rapi : rapi

rapu : rayu, bujuk

rapuh : rapuh

rara : rara, gelar perempuan, gadis

rarahan : sampah

raras : indah, nyaman, enak; raras kawibawan : menikmati kewibawaan

raré : anak

rarem : istirahat, damai, tenang

rari : adik

raryan, rarywan : berhenti

rasa : rasa; rasamala: nama pohon; rasamulya : rasa mulia; rasana : indah; rasa pangrasa : tentang perasaan; rasa-risi: tidak senang hatinya; rasa rumangsa : perasaan tahu diri; rasatala : dasar bumi

rasé : jenis musang, serigala

raseksa, raseksi : raksasa

rasika : penuh rasa puas, orgasme

rasmi : keindahan, cahaya, menyedapkan mata

rasuk : masuk, memakai; rasukan : busana, pakaian

raswa : rasa, rahasia, air mani

rat : dunia, jagat

rata : 1 rata; 2 kereta

ratan : jalan

ratangga : roda, kereta

ratap : 1 meratap, berkeluh-kesah; 2 berjajar, berderet

rati : bulan; ratih : bulan

ratna : emas, intan

ratri : malam

ratu : raja, ratu

ratum : taruk tebu

ratus : bumbu merokok, dupa

raup : raup, ambil

raut : raut, wajah, muka

rawa : rawa

rawaja : naga, ular

rawan : rawan, berpotensi untuk perusahaan

rawasa : rusak

rawat : rawat, pelihara, asuh

rawé : rawe, jenis tumbuhan

rawi : rawa rawang, paya; rawikara: sinar matahari

rawik : compang-camping

rawing : luka-luka, rompei-rompei

rawis : kumis, di-; diiris-iris, dirajang-rajang

rawit : cabai rawit

rawon : rawon, jenis bumbu

rawuh : datang, hadir

rawun : sawah dedaunan

raya : raya, besar; rayagung : besar sekali

rayah : rayah, keroyok, rebut

rayap : rayap, jenis hewan pemakan kayu

rayat : rakyat

rayi : adik

rayung : daerah sekeliling benteng istana; rayungan : potongan tebu yang akan ditanam

rebab : rebab, bagian alat gamelan

rebah : roboh, jatuh

rebat : rebut, keroyok

rebut : rebut, keroyok; rebut bener : berebut kebenaran; rebut cukup : asal cukup, seperlunya; rebut dhisik : saling mendahului; rebut ducung : berebut mendahului; rebut seneng : bersenang-senang; rebut unggul : bersaing mutu; rebut urip: bersaing hidup

reca : arca, patung

redi : gunung, bukit

rega : harta

reged : kotor

regeng : meriah, wibawa

regi : harga

régol : gapura, pintu gerbang

regu : regu, kelompok

rèh : memerintah

reja : ramai, meriah

rèjèng : batu barang diperbukitan

réjog : timpang, pincang

réka : usaha, upaya; rékadaya : daya upaya, usaha

rekasa : sengsara, sulit; rekaos : sengsara, sulit

reksa : jaga rawat; reksabumi : menjaga bumi

reksasa : raksasa; reksasi : raksasa

reksi : jaga, rawat

rekta : putih

rekyana : gelar pejabat kraton

réma : rambut

rémah : tempat, rumah

remak : remuk, hancur; remak rempu : hancur lebur

rembag : rembug, pembicaraan

rembaka : berkembang

rembaya : perahu kecil, sampan

remben : lambat, pelan

rembeng : genang, rendam

rembug : rembuk, pembicaraan, musyawarah

rembulan : bulan

rembus : 1 rembes, tembus; 2 kiriman barang beserta surat tagihan

remen : senang, gembira

rempah : rempah, lauk pauk

rempak : remuk, rusak

rempaka : mengarang, menyusun, merangkai

rempela : ampela

rempu : remuk, hancur-luluh

remu-remu : menguning, mulai masak (buah)

remuk : remuk

remus : marah, gigit

rena : senang, gembira

réna : ibu

rencah : bencah, belah

rencakan : kayu bakar

rencaka : susah, sedih

rencang : sembuh setelah melahiran

réncang : kawan, teman; réncang laré : kawan anak

rèncèk : kayu bakar, ranting-ranting

rencem : rendam, benam

réncog : pincang, timpang

rénda : renda-renda

rendheng : musim penghujan

rendhah : rendah

rengat : rayap, anai-anai; renget : kutu pemakan kertas

rengga : hiasan

renggang : renggang, senggang

renggut : renggut, ambil

rengkah : bengkah

rengkuh : rengkuh, rangkul

rengu : marah, sakit hati

rèni : perempuan

rènten : 1 siang; 2 bunga (uang)

rèntèng : renteng, jejer

rep : diam, tenang

repa : rayu, bujuk

répo : jompo, keriput

répoh : jompo, keriput

répot : repot, sibuk

rereb : diam, sunyi

rèrèh : reda, berhenti jabatan

rerem : diam, berhenti

rèrèn : istirahat

reres : benar,betul

resah : resak, gelisah

resak : rusak, hancur

reseh : kotor

resek : kotor karena benda-benda tak terpakai

resep : senang

resi : pendita, brahmana

resik : bersih

respati : hari Kamis

reta : putih

rété : anak buaya

retna : emas, logam mulia

réwanda : kera

réwang : teman, pembantu

réyog : kesenian reog

réyon : rayon, daerah

ri : 1 adik; 2 hari; 3 di-; rikala : ketika, pada saat; ri saksana : lantai, pada ketika itu

riba : riba

ribed : repot

ribut : ribut, gaduh

ricik : ricik, berguyuran

ridhu : geger, huru-hara

rigen : cekatan, trampil

rigma : rambut

rigol : pintu gerbang

riguh : enggan, segan

rikat : cepat

rikma : rambut

rikuh : segan, sulit

rimang : 1 banjir; 2 melimpah

rimba : rimba, hutan

rimbag : 1 cetakan; 2 bentuk kata

rimpang : akar yang mengembang

rimuk : rayu, bujuk

rina : siang hari

rina-rina : siang, simpan

rinci : rinci detail

rindhik : pelan, lambat

rinèh : sabar, reda

ringa : kira

ringan : ringan, mudah

ringas : ganas, beringas

ringga : ragu-ragu karena takut

ringgit : 1 mata uang; 2 wayang

ringi : dengar

ringin : pohon beringin

ringkel : hari yang tidak baik menurut perhitungan

ringkes : ringkas, singkat

ringkih : lemah, tak kuat

ringkuk : ringkuk, badan melingkar

ringkus : ringkus, tangkap

rini : perempuan, putri

rinjing : wadah dari bambu

rintang : rintang, halangan

rinten : siang hari

rintih : merintih

rintip : berderet-deret

rinto : tidak berdaya karena sakit

ripta : cipta, buat

ripu : musuh, lawan

ririh : pelan, lamban

riris : gerimis, rintik-rintik

ris : perlahan-lahan, halus

risak : rusak

risang : sang, si

risi : geli, kikuk

risig : bersih, cemerlang

risih : risih, tak enak

ritang : yang

riwa-riwa : malu-malu, pura-pura

riwana wulung : nama pohon

riwayat : riwayat, kisah

riweng : putus asa, hilang akal

riwil : rewel

riwit : cabe rawit

riya : riya, pamer

riyak : dahak

riyaya : hari raya, lebaran

riyin : dulu, dahulu

riyom : rindang, teduh, sejuk

riyuh : riuh, membahana

rob : pasang, banjir, menggenang

rodha : roda, lingkaran

rodra : buas, marah sekali, menakutan

roga : badan, tubuh

rogadi : penyakit

rogi : rugi, sakit

rogoh : rogoh, ambil

roh : ruh, arwah; rohani : ruhani

rohara : prahara, geger

rohot : buruk, rusak

rombak : rombak, ubah, berubah

rombong : rombong; rombongan : kelompok, grup

ron : daun

roncé : ronce, untaian, rangkaian

rondha : ronda, jaga

rong : rongga, bolongan ditanah

rongèh : lincah

ronggèng : penari kesenian ronggeng

rongkob : lebat daunnya

rongkong : kerangka

rono : ke situ

roro : dua

ros : ruas

rosa : kuat, kokoh

rosan : kekuatan

rota : kuda, andong

rotan : rotan

rowa : tidak rapi

rowang : pembantu, kawan

royo : hijau

ru : 1 panah; 2 sakit

rubaya : saya, aku, -ku

rubed : ribet, rumit, sulit

rubéda : halangan, rintangan

rudah : susah, sedih

ruda peksa, ruda pari peksa : memaksa

rudira : darah

rudita, ruditya : susah, sedih

rugi : rugi

rugol : jatuh, luruh

ruhara : geger, huru-hara

ruhun : dulu, dahulu

ruhur : luhur, tinggi, agung

ruji : jari

rujit : koyak-moyak, sedih, haru

ruju : bungsu

rujuk : bersatu lagi

rukem : buah-buahan

ruket : roket

rukma, rukmi : emas

rukon : rukun, sehati

ruksa : rusak, buruk, hancur

rukti : rawat, pelihara

rukun : bersatu; rukun gawé : kerja bakti

rum : harum, wangi

rumab : sakit demam, kambu

rumah : rumah

rumaos : ( ing.) merasa

rumat : merawat, memelihara

rumeksa : menjaga

rumiyin : dulu, dahulu

rumpak : sumpek, sempit

rumpaka : menyarang

rumpuk : rumpuk, membakar

rumpung : campung, rampung

rumput : rumput

rumuhun : dulu, dahulu

runa : rusak, rintangan

rundha : meronda, berjaga

rundhuk : merunduk

runggéan : bulir

runggut : rimbun, rindang

rungrum : mabuk cinta

rungseb : sulit dilalui, medannya sulit

rungseg : ringsek

rungsit : berbahaya, sulit dilalui, gaib

rungu : dengar

runtik : kecewa, sakit hati; runtik atiné : sakit hati

runtuh : runtuh, gugur

runtung : runtung, pergi bersama

runtut : runtut, urut

runtyaka : sakit hati, marah

rupa : rupa, bentuk, wujud; rupa candra : beranjak bulan; rupa-rupa : bermacam-macam

rupaka : mengarang

rupi : wajah, rupa; rupini : cantik, molek, rupawan

ruruh : pelan, kalem

rusak : rusak

rusiya : rahasia

rusuh : rusuh

ruwat : ruwat, membebaskan, menyucikan

S

saba : berkunjung

sabab : sebab, karena

saben : tiap-tiap

sabet : sabet, sebat; sabetan : 1 penghasilan sampingan; 2 cara memainkan wayang

sabin : sawah

sabit : pisau, sabit

sabrang : seberang, menyeberang

sabuk : sabuk; sabuk cotha : ikat pinggang; sabuk wala : ikat pinggang; sabuk èpèk : ikat pinggang

sad : enam, keenam

sada : lidi

sadak : perlengkapan makan sirih

sadali : bintang

sadana : dana, harta

sadara : hormat, rendah hati

sadarga : dugaan, kiraan

sadarpa : berani, gagah

sadaya : semua, segala; sadarum: (ing.) semua, segala

sadé : jual

sadha : musim yang ke-12

sadhana : dana, harta, uang

sadhang : pohon sebangsa palma

sadhegan : 1 campuran tembakau rokok; 2 dagu

sadhel : tempat duduk di sepeda

sadhéla : sebentar, sekejab

sadhèng : pohon sebangsa palma

sadhéngah : sembarang

sadhépah : sedepa

sadhèrèk : saudara

sadhiya : sedia, siap

sadho : sebangsa dokar

sadi : dari, agak sedikit

sadpada : capung, kumbang

sadran : upacara adat sadran

sadu : sabar

sadulur : saudara

sadur : sadur, kutip

sadya : niat, kehendak

saé : baik, bagus

saékakapti : seia sekata

saékapraya : seia sekata

saéngga : sehingga, maka

saèstu : sebenarnya, sesungguhnya

saga : saga

sagah : sanggup

sagala : segala, semua

sagara : samudra, laut; saganten : (ing.) samudra, laut

saged : bisa, dapat

sagelar sapapan : sebarisan

sagnyan : tanda baca dalam huruf Jawa

sago : sagu

sagotra, sagotrah : sekeluarga

sagu : sagu

saguh : sanggup

saguna : terutama, kemuliaan

sagung : semua

sah : sah, resmi, beres

saha : serta, dan

sahakarya : pertolongan

sahal : seketika itu juga, pada waktu itu juga

saharsa : suka cita, senang

sahasa : paksaan, dengan pekerja, dengan berani

sahasika : paksaan, dengan pekerja, dengan berani

sahasra : seribu (1000)

sahita : hati, perasaan

sahitya : bersama-sama, beserta

sahya : sahaya, saya, hamba

saiki : sekarang, kini

saingga : sehingga, maka

sairib : seperti, kaya

sais : kusir

saiyeg saekapraya : satu tekad, seia sekata

sajak : sepertinya

sajeg jumbleg : selamanya

sajeng : nira yang direbus

saji, sesaji : sesaji; tudung saji : penutup makanan; sajèn : sesajian

sajiwa : sejiwa

sajuga : satu

sak : 1 saku; 2 satu; saklangkung : lebih-lebih; sakésuk : sepagi; sakloron : berdua; sakwèhning : oleh karena, oleh sebab; sakwingi : kemarin

saka : 1 dari; 2 tiang; 3 tahun Saka; sakakala : tahun saka; sakatambé : dinihari, pagi-pagi sekali

sakabda : tahun Saka

sakadi : sekerja

sakal, sakala : seketika itu

sakala : seketika; sakalaguna : semua kebajikan

sakalir : semua, segala

sakanti : bersinar, bercahaya

sakareng : sebentar, sekarang

sakat : mulai dari

sakatha : kereta

sakéca : enak, nikmat

saketi : sejuta

sakelar : saklar

saking : dari

sakit : sakit

sakra : terang

saksana : lekas, segera

saksi : saksi

sakta : gemar, senang akan

sakti : sakti, keramat

saku : saku, kantung

sal : bangsal

sala : sendirian, tunggal

salab : letak, tempat

salaba : belalang

salaga : gaya, tingkah laku

salah : salah; salah cipta : salah cipta; salah deleng : salah lihat; salah éndah : salah tingkah, berbuat yang tidak perlu; salah gawé : salah kerja; salah gemèn : suka mencampuri urusan orang lain; salah graita : salah rasa; salah ilik: salah lihat; salah kapti : salah niat, salah tujuan; salah kardi : salah kerja; salah karya : salah kerja; salah kedadèn : salah kejadian, keliru; salah mangsa : salah iklim, salah musim; salah pandeleng : salah lihat; salah siji : salah satu; salah surup : salah tahu; salah tampa : salah terima, salah paham; salah ton(en) : salah lihat; salah urat : salah urat, kesleo; salah wèwèng : menyeleweng

salak : buah salak

salaka : perak

salaki rabi : suami istri

salaluné : selanjutnya, berikutnya

salang : tali lekar; salang gumun : terheran-heran; salang pikulan : pikulan dan tali lekarnya; salang sebat : salah sebut, hampir sama; salang sengguh : salah tanya; salang siji : salah satu; salang suduk : bertikam-tikaman; salang surup : salah lihat; salang tunjang : bertingkah tak sopan

salap : letak, tempat

salapan : tiga puluh enam hari

salawana : berselisih, bertengkar

salé : jenis sayuran

salécun : banyak sekali

salep : salep, obat gosok

saliku : air

salikur : dua puluh satu

salin : salin, ubah; salin gagasan : ganti gagasan; salin swara: berubah bunyi

salingkuh : selingkuh, serong

salinting : segelinting

salintir : segelintir

salira : 1 badan, fisik, jasmani; 2 biawak

saliré : semua, segala

salisih : selisih

salit : dahaga, haus sekali

saloka : seloka; saloka wedhar : undian, lotre

salong : sebagian

salu : rumah muka, balai-balai

saluku : duduk belunjur

sama : sama; samahita : kecerdasan, bijaksana; samakita : bersamadi, bersembahyang

samad : berkat, sawab

samadi : semedi

samadya : seukuran, sekemampuan

samaja : gajah

samak : sampul, kulit

samakta : siap sedia

samana : ketika itu, waktu itu

samang : engkau, kamu

samangké : sekarang, kini; samangkéyan : sembarangan

samanta : semua, semuanya

samantara : sementara

samanya : biasa

samapta : siap sedia, sanggup

samar : samar-samar

samas : empat ratus

samasta : semua, semuanya

samata : nyata, benar, sama

samatra : sedikit

samaya : menunda janji

sambada : mampu

sambah : sembah, menyembah

sambang : jenguk, kunjung; sambang suwel : penjahat

sambarana : ceroboh

sambartaka : rusak, kiamat

sambat : mengeluh, berkesah

sambatara : tahun

sambawa : tidak mustahil

sambéga : keinginan, dambaan

sambegana : tajam ingatan

sambékala : halangan

samben : setiap, tiap-tiap

samber : 1 sambar; 2 sebangsa jala; samber nyawa : sabung nyawa, pandai berperang; samberan: ayam; samber lilèn : kumbang padang; samber mata : sambar mata, hewan kecil yang terbang dan mudah masuk mata

sambet : sambung, sambut; pinjam

sambi : sambil

sambilan : sambilan

sambit (di-) : dilempar, disebat

sambiwara : sayembara

sambodana : ujar, bicara, perkataan

sambong : sambung

sambrama : penghormatan, sambutan

sambuk : cambuk, cemeti

sambung : sambung

samburat : semburat

sambut : sambut; sambut damel : bekerja

samèk : alas perut, makan pagi

samekta : siap sedia, sanggup

samené : demikian, sekarang

samengko : nanti

samépa : sekat, bersanding

sami : sama

samida : kayu bakar

samin : minyak samin

samir : daun pisang penutup makanan

samirana : angin

samita : sasmita, tanda-tanda

samoda : senang, suka hati

samodana : kata-kata semu

samodra : samudra, laut; samodra rob: samudra surut

samoha : semua

sampad : tali sandal, selempang terompak

sampah : sampah

sampak : cepat, rikat

sampaka : lengkap, penuh

sampali : nista, jelek

sampan : sampan, prahu kecil

sampang : pohon sampang

sampar : sampar, tendang

samparan : kaki

sampéka : tipu daya, muslihat, cerdik

samper : sampir, sambar

sampet : sudah teratur, cukup

sampéyan : kamu, anda; sampéyan dalem : paduka

sampil : paha lembu yang disembelih

sampir : sampir

sampun : sudah

sampur : sampur, selendang tari

sampurna : sempurna, paripurna

sampyan : engkau, tuan, sampean

sampyoh : mati bersama; sampyuh : mati bersama

samubarang : segala hal, sembarang; samudaya : segala, semua samukawis : segala hal, semua perkara

samudana : kata-kata semu

samuhita : semedi

samudra : samudra, laut

samuha : perkumpulan, persidangan

samun : samar, rahasia

samur : samar

samuwa : dengan upacara resmi

samya : sama, sedang

sana : pohon sana

sanadyan : meskipun, walupun

sanajan : meskipun, walaupun

sanak : saudara, sanak famili

sanalika : seketika

sananta : nama bentuk kata

sancaya : nama windu

sandé : urung, batal, sarung,

sandéha, sandéya : ragu-ragu, khawatir

sandékala : gurat merah di langit senja

sandhang : sandang, pakaian; sandhangan : 1 pakaian; 2 tanda baca, harokat; sandhang lawé : sejenis bangau; sandhang wlikat : diselipkan dibawah ketiak

sandhat : tali pengantar, dekat, berdamping

sandhéné : seandainya, seumpama

sandhi : sandi, rahasia

sandhing : dekat, bersanding

sandhung : sandung, terantuk; sandhung lamur : daging kerbau di dada; sandhung watang : perkara penting yang tak boleh dilanggar

sandhur : sandur, sejenis seni

sandi : sandi, rahasia; sandi asma : nama rahasia, nama yang dirahasiakan; sandilata : nama tumbuhan obat; sandisastra : sastra sandi; sandiupaya : sandi rahasia; sandiwara: sandiwara, drama, teater; telik sandi : mata-mata, inteligen

sandika : siap, sedia

sandyakala : gurat merah di langit senja

sanéga : bersiap, bersedia

sanèngga : sehingga

sanépa : ibarat, peribahasa

sanès : lain

sang : sang, si

sanga : sembilan

sangadi : 1 baginda; 2 sengaja

sangaji : baginda raja

sangan : bilangan sembilan

sangapa : siapa

sangar : hebat, dahsyat, menakutkan

sangara : mustahil

sangat : sangat, amat

sanget : sangat, amat

sangga : sangga, jinjing; sangga krama : menjawab dengan sesuka hati; sangga langit : tumbuhan sulur-suluran; sangga runggi : halangan, rintangan; sangga uwang : bertopang dagu

sanggah : sanggah, sangkal

sanggama : hubungan intim

sanggap : sanggup

sanggar : gingsul

sanggem : janji, kewajiban

sanggi : sangga

sanggit : dramatika, penjiwaan

sanggraha : persediaan, jamuan, hidangan

sanggrama : perang, berperang

sanggrekan : halangan, rintangan, aral

sanggul : sanggul, kundai

sanggup : sanggup, bersedia

sanggya : segala, semua

sanghara : rusak, hancur; sangharakalpa : hari kehancuran, hari kiamat

sangi : janji, berjanji, nazar

sangit : bau hangit

sangiwèn : dahulu, zaman dahulu

sangka : dari; sangka déné : makanya, oleh karena itu

sangkal : tangkai kapak; sangkal putung : pijat urat bagi orang yang patah tulang

sangkala : angka tahun yang disusun dalam kata-kata bernilai angka; candrasangkala: sangkala yang berdasarkan pada perhitungan tahun bulan; suryasangkala : angka tahun yang didasarkan pada perhitungan tahun matahari

sangkan : asal, dari; sangkan paran : asal dan tujuan

sangkar : sangkar, kurungan

sangké : asal, dari

sangkèng : asal, dari

sangkep : lengkap

sangkèt : nama tetumbuhan obat

sangkéta : sengketa, berselisih, bertengkar

sangkin : makin

sangking : dari

sangkrah : ranting bambu

sangku : panah, bokar, mudam

sangkuh : sangkur, mata sangkur

sangkut : sangkut, libat

sangkya : asal, dari

sangsang : sangga

sangsara : sengsara, kesulitan; sangsara désa : uang kas desa

sangsaya : semakin

sangu : saku, bekal

sangut : beliung, kampak

saniki : sekarang

saningga : sehingga

saniskara : segala hal, sembarang

sanityasa : senantiasa, selalu

sanja : menengok, menjenguk

sanjang : berkata

sanmata : baik, bening

santa : baik, bening

santak : benda, harta

santan : santan

santana : saudara

santen : santan

santer : keras, cepat

santi : semboyan, motto; santiaji : petunjuk pelaksanaan; santika : mutiara; sesanti : semboyan, kata mutiara

santosa : sentosa, kuat

santun : sopan

santya : 1 larangan; 2 pujian, terpuji

sanubari : sanubari, hati

sapa : siapa

sapah : ubi kayu

sapala : sedikit, sepatah kata

sapandurat : sekejap mata, sebentar

sapata : berjanji, bersumpah

sapeket : karib

sapélé : sepele

sapet : sampai pada

sapi : sapi

sapih : pisah, cerai

sapir : shafir, batu intan

sapit : sepit, penjepit; sapit urang: taktik dan strategi perang dengan membuat susunan barisan seperti sapit urang

saplak : serupa botol, hampir sama

saprantu : nama tanaman obat

sapta : tujuh; saptadarma : tujuh darma, tujuh pengabdian; saptamarga : tujuh doktrin

sapu : sapu; sapu udhar : terurai, terlepas; sapu dhendha : hukuman; sapu jagat : merata

ke seluruh jagat; sapu lebu: pembersihan total, sweeping; sapu tangan : sapu tangan

sapucapan : satu cerita, satu perkataan

sapuluh : sepuluh

sapunika : sekarang, kini

saput : dilimputi, ditutupi; saput dhengkul : sampai ke lutut; saput pranti : selengkapnya dengan alat-alat; saput lemah : terang tanah, mulai remang-remang di pagi hari

sara : 1 berkaitan dengan; 2 sengsara; sarabasa : rusak; sarabuta : kusir, sais; saradula : harimau; saranangga : tikus; sarasidya : bunga tunjung; saraswati : bidadari Dewi Rarasati; sarawèdi : rahasia; sarayuda : pesuruh

sarab : nama penyakit anak, sawan

saraba : sebangsa kijang

saraga : asyik, gemar

sarah : sampah

sarampangan : serampangan

sarana : sarana

sarandu : sekujur, seluruh

sarang : sarang

sarangan : sarangan

saranta : sabar

sarap : sarap, makan pagi

saras : sembuh, waras

sarasa : makna, arti

sarasati : cipta

sarati : pawang gajah

sarawungan : sahabat, kenalan

saraya : bantuan, pertolongan

sardana : kaya

sardula : harimau

saré : tidur, istirahat

sarèh : sabar, tenang, pelan

sarem : garam

sarèn : darah yang dimasak

sareng : bersama

sarenti : tidak bersama-sama

saresmi : bersenggama

saréyan : berbaring

sarga : bab, pasal

sari : inti; sari kuning : zat pewarna kuning dalam membuat kain batik; sari kurung : bunga nagasari; saripati : inti, pati, saripati; sari wosé : bunga, nagasari

sarika : ia, orang kepercayaan

sariki : ini, sekarang

sarimbit : sekalian, bersama-sama

sarimpi : serimpi, jenis tali

saring : saring

sarira : badan

saritim : bunga rejasa

sarjana : sarjana, ahli

sarju : setuju, cocok

sarkara : manis, dandanggula

saroja : bunga tunjung

saron : saron, bagian dari gamelan

sarong : sarung

sarpa : ular

sarta : serta

saru : saru, jorok; saru siku : tata sila, tata krama

sarujuk : sepakat, setuju

sarung : sarung; sarung kaki : sarung kaki; sarung tangan : sarung tangan

saruni : serunai

saruwé : menyapa, menangani

sarwa : serba, semua; sarwa-sarwi : serba-serbi; sarwi : serba; sarwya : serba

sarya : bantuan, pertolongan

sasa : kelinci

sasab : tutup, selimut

sasadara : rembulan; sasadhara : rembulan; sasalancana : rembulan

sasag : sasak, telusur

sasak : sasak, telusur

sasama, sasami : sesama

sasana : sasana, tempat

sasangka : bulan

sasangkan : bulab-bulanan

sasanti : puji-pujian

sasar-susur : sangat keliru

sasat : seperti

sasati : tunggal kehendak

sasawa : bangkai

sasi : bulan

sasikantha : suryakantha, kaca pembesar

sasmaka : sinar, cahaya

sasmaya : baik, indah

sasmita : lambang, tanda

sasra : seribu; sasrabahu, bahusasra: seribu tangan; sasrawarsa: milenium, seribu tahun

sasrahan : pemberian, persembahan

sasrangan : menyerbu dengan cepat

sasrawungan : kenalan, sahabat, handai taulan

sasti : enam puluh (60)

sastra : sastra, tulisan; sastra banyu : nama bentuk keris; sastra cetha : ajaran luhur; sastra daksa : ahli ilmu, mahir; sastra harjéndra, sastra jéndra : ajaran luhur

sastrika : senjata, pedang

sata : tembakau

satak : benda, harta

satata : sesuai dengan aturan, tertata

satéja : cahaya, sinar, pelangi

satemah : akhirnya, akibatnya

sathithik : sedikit

satiti : teliti

satmaka : senyawa, sejiwa

satmata : kasat mata, dapat dilihat

sato : satwa, hewan, binatang

satorasih : terkenal, termasyhur

satriya : satria

satru : musuh; satru bebuyutan : musuh turun-temurun; satru ati: musuh hati; satru batin : musuh batin

satu : 1 satu; 2 acuan, cetakan; satu budi : kebulatan tekad

satuhu : sebenarnya

satus : seratus

satwa : binatang, hewan

satwika : utama, terutama

satya : setia; satyalencana : lencana/penghargaan untuk tanda kesetiaan, pengabdian; satyawada : memegang teguh kata-katanya

saudara : saudara

sauga : asal, asalkan

saulon : satu telan

saur : saur, makan akhir; saur manuk : cerewet, ribut, banyak suara

sausap : sedikit

saut : disambar, disebut

sawa : ular sawah

sawab : wibawa, pengaruh gaib

sawah : sawah

sawala : menolak, menyanggah

sawan : 1 ketakutan, cemas; 2 jenis penyakit

sawana : menyucikan diri, mandi

sawanan : ketakutan, cemas

sawang : rumah laba-laba

sawangan : pandangan

sawarga : surga

sawarna : 1 satu warna; 2 emas

sawastu : sesungguhnya, sebenarnya, sebetulnya

sawat : lempar; sawatgata : hidangan, jaminan

sawé : 25 rupiah

sawed : selempang

saweg : baru, lagi, sedang

sawéga : siap, sedia

sawegung : semua, segala

sawenang-wenang : sewenang-wenang

sawer : ular

sawi : tanaman sawi

sawidak : enam puluh (60)

sawiji : satu, bersatu

sawismaya : keran

sawita : mengabdi

sawiyah : 1 sewenang-wenang; 2 anak cicak

sawo : buah sawo; sawo matang: warna kulit orang Jawa, coklat muda seperti buah sawo matang

sawung : jago, ayam jantan; sawunggaling : ayam jantan aduan

sawur : sebar, tabur

saya : semakin

sayab : sayap

sayabara : sayembara

sayaga : sudah siap

sayah : payah, letih, capai

sayaka : panah

sayakti : sesungguhnya, sebetulnya

sayana : tempat istirahat, tempat tinggal

sayang : 1 sayang; 2 tukang tembaga

sayarda : bertambah sangat

sayekti : sungguh, benar; sayektos : sungguh, benar

sayem : ayem, senang, bahagia

sayembara : sayembara

sayogya : sebaiknya

sayub : basi

sayuk : rukun, bersatu

sayur : sayuran

séba : menghadap, hadir

sébak : sibak, belah, pecah

sebandar : syahbandar

sebar : sebar, tebar, tabur

sebawa : wibawa, pengaruh

sebda : sabda, kata

sebel : sebal, kecewa, tak rela

sebit : sabit, lempar; sebit runting: rusak

secang : pohon secang (bahan cat warna merah)

seda : cipta, sabda, firman

séda : mati, meninggal

sedaya : semua, segala; sedanten, sedarum : (ing.) semua, segala

sedhah : sirih, kinang; sedhahan : 1 suruhan; 2 utusan

sedhakep : sedekap

sedheku : duduk bersila

sedhéla : sebentar

sedheng : muat; sedhengan : cukupan, sedang-sedang

sedhèngah : semua, segala, sembarang

sedhep : sedhap; sedhep malem : bunga sedap malam

sedhèrèk : saudara

sedhih : sedih, susah

sedhiya : sedia, siap

sedhuh : aduk

sedulur : saudara

sedya : niat, kehendak, keinginan

sega : nasi; sega kebuli : nasi bercampur daging; sega golong : nasi dibulat-bulat; sega lutut : nasi dicampur ketan; sega mas : nasi kuning; sega penak : nasi pulan; sega pondhoh : bubur jagung; sega thiwul : nasi thiwul, nasi dari ketela

seganu : kemarin dulu

segara : samudra, laut; seganten: (ing.) samudra, laut

segawon : anjing, serigala

segung : semua, segala

séhat : sehat

seja, sedya : sengaja, tuju, yang dituju

sejati : sejati

sekar : kembang, tembang; sekar kedhaton : bunga istana, putri raja; sekar mayang : bunga mayang

sekati : sekali

sekawan : empat (4)

sekeb : sekap

sekéca : enak, nikmat

sekèci : sekoci, perahu kecil

sekedhap : sebentar

sekedhik : sedikit

sekoci : perahu kecil

sekong : serabut akar

seksi : seksi, bagian

sekti : sakti

sekul : nasi

sekung : selabut, akar enau

sela : waktu luang, tempat luang

selak : lekas, cepat-cepat

selan : sisipan, tempat yang luang

selang : pipa plastik; selang sebat : pinjam nama; selang gumun : mudah kagum;

selang seling: selang-seling, warna-warni; selang silih : meminjam apa-apa; selang surup : keliru, salah

selangkung : dua puluh lima, 25;

selapan : tiga puluh lima hari

selarik : selarik, sebaris

selasih : bunga selasih

seling : seling; seling surup : keliru, salah

selip : mogok, terselip

selir : selir

sélog : sebangsa ubi hutan

selok : pisau raut

selon : tabung tempat menaruh rempah-rempah

selop : selop

selot : semakin

selup : selop

selur : berduyun-duyun

selut : pembungkus rangka

sema : kuburan, perkuburan

semada : sedikit, agak

semadi : semedi, bertapa

sémah : istri

semana : segitu

semandan : sedikit, agak

semandi : dibanding dengan

semangat : semangat, motivasi

semanger : baik, indah, bagus

semanggi : semanggi, jenis tumbuhan

semanten : demikian, begitu, segitu

semaput : pingsan

semat : derajat, pangkat

sembada : mampu

sembaga : mashur, mujur benar

sembagi : kain cita, cita

sembah : sembah; sembah bekti : sembah bekti; sembah sungkem : sembah sungkem; sembahyang : sembahyang, sholat

sembarangan : sembarangan, semaunya

sembari : sembari, sambil

sembawa : harimau

sembèr lèwèr : mudah bosan

sembet : sambung

sembir : rabit, koyak

semboja : samboja, jenis bunga

sembok : ibu, simbole

sèmbong : kain seperti dodot bagi wanita istana

sembrama : penghormatan, sambutan

sembrana : sembrono, ceroboh

sembrani : berani; kuda sembrani : kuda tunggangan dewa

sembuh : sembuh, waras

sembung : kayu sambung

sembur : sembur

semburat : menciprat, bersirat

semèdi : semedi, tapa

semekta : siap, sedia

semendhi : semedi, bertapa

semené : istirahat

semengko : sekarang, kini

semerep : melihat, mengetahui

semi : bersemi, tumbuh

semil : sedikit sekali

semilih : banyak pilihan

semingi : berbaring dengan badan dan kepala lebih tinggi

semir : semir

semita : sasmita, lambang, tanda

semono : segitu, itu

sempal : sempal, lepas

sempana : sempana, macam bentuk keris

semprul : tembakau kasar

semu : 1 semu; 2 agak

semur : semur, jenis masakan

semut : semut; semut gatel : semut gatal

séna : kuat, gagah; sénapati : pemimpin perang, jendral

senajan : meskipun, walaupun

sendari : gadis cantik

sendawa : sejenis burung layang-layang

sendhal : tarik; sendhal mayang : pencabut nyawa

sendhang : sendang, kolam, mata air

sendheng : tali busur

sendhul : tatap, sendal

sendika : setuju, cocok

seneng : senang

senéngga : jikalau, seumpama

senénjong, seninjong : campur-aduk

sengadi : dalih, berdalih

sengados : dalih, berdalih

sengaja : sengaja

sengak : bau menusuk hidung

sengap : bentak

sengara : mustahil, tak mungkin

sengéngé : matahari

séngga : sehingga, sampai, seperti

sengganèn : nama gamelan

senggang : senggang, renggang

senggata : hidangan, suguhan

sengguh : angkuh, tinggi hati

senggung : sebangsa musang yang punya senjata kentut yang baunya luar biasa

senggutru : bakal capung (masih dalam air)

sengir : bau anyir

sengit : sengit, benci

sengka : asal, dari

sengkala : bilangan tahun berupa sandi

sengkalang : lingkar roda

sengkan : asal, dari

sengkang : kosong

sengkel : sedih, susah

sengkelat : memasang, mengenakan; sengkelit : membawa keris dengan diselipkan di pinggang

sengker : pingit, simpan

sengsem : terpikat, tertarik

seni : kesenian, keindahan

senik : bakul

seninjong : campur aduk, gado-gado

senjata : senjata; senjata pitulung : senjata penolong

sentak : bentak

sentani : saudara, famili

sentheng : tali yang direntang

senthir : lampu

senthot : berotot, kuat

sentika : pandai olah senjata dalam perang

sentolo : tonggak, galangan perahu

sentosa : sentosa, kuat, kokoh

sentul : nama pohon buah

senuk : senuk, tapir

sepa : tawar, tak berasa

sepada : 1 sepeda; 2 awas, luas pada

sepah : sepah, ampas

sepala : sedikit

sepana : nama bentuk keris

sepang : sepang, nama pohon (bahan cat merah)

sepat : sepat, jenis ikan

sepata : berjanji, berujar

sepen : sepi

seper : singgah istirahat

sepet : 1 sepit, pahit; 2 sabut kelapa; sepet madu : manis sekali

sepi : sepi, sunyi

septa : tujuh

sepura : maaf, ampun

serat : tulis, surat

serwa : serba, semua

séta : putih

setal : kandang kuda

setengah : ½, separo; setengah tuwuh : setengah matang

sétra : padang, lapangan

setrèn : sawah, ladang yang diairi

setri : istri, perempuan

setu : sabtu

setuju : setuju, sepakat

setunggal, setunggil : satu, tunggal

setya : setia

séwaka : menghadap

sèwu : seribu

sida : jadi, berhasil; sida wurung : batal, gagal; sidaguri : seleguri; sidarsi : pendita yang mulia; sidawayah : nama pohon

sidheku : duduk tegap tangan bersedekap di meja

sidhem : sunyi, senyap; sidhem premanem : sunyi, hening

sidi : sempurna, bulat

sidik : benar

sidikara : dipupu, dikenakan mantra

sigar : pecah, belah; sigar semangka : belah dua sama persis

sigeg : berhenti; sigeg wacana : berhenti bercerita

sigi : ujung tenunan

sigit : cakap, tampan

sigra : segera

sigrak : semangat

sih : sih; asih : kasih, cinta

siji : satu

sika : ujung, cula, gombak

sikara : menganiaya, menyiksa; gendhak sikara : aniaya

sikarini : nama tembang gedhe

sikep : siap, sedia, sikap

siki : satu, merak,burung merak

siksa : siksa

sila : 1 dasar; 2 duduk bersila; silakrama: menikah, kawin; silaning akrama : menikah, kawin; siladri : gunung batu

silah : pecah, kelompok

silang : silang

silat : silat

silih : saling; silih asih : berkasih-kasihan

siling : dituang

siluman : siluman

sima : macam, harimau

simah : istri

simbah : kakek, nenek

simbar : rambut di dada

simbok : ibu

simpen : simpan

simping : jajar, sunting

simpir : simpir

sinar : sinar, cahaya

sinarawèdi (sedulur -) : sahabat karib

sinartan : disertai

sinatriya : dianggap sebagai ksatria

sinau : belajar

sindap : ketombe

sindhèn : sinden, penyanyi tembang

sindhung riwut : angin besar

sindhutan : petani

sindikara : dipuja, puji

sindir : sindir

sindu upaka : air, sungai

sindur : 1 merah muda; 2 tandak

sindura : merah muda

singa : singa; singabarong : pertunjukan tari tradisional cina; singanegara : algojo kerajaan, pemenggal kepala

singat : tanduk

singha : singa; singhasana : singgasana; narasingha : singgasana raja

singid : rahasia, sembunyi, misterius

singkrih : disingkiri

singkur : belakang, dibelakang

singlar : belah, pecah

singset : erat, kuat

singub : sempit, pengap

singunen : cemas, kuatir

sinidikara : dicipta, dipuja

sinjang : pakaian, jarik

sinom : 1 daun asam muda; 2 tembang sinom; sinoman : pelayan pemuda

sinta : 1 terpuji; 2 nama wuku yang pertama

sinten : siapa

sintru : sunyi

sinuba-suba : dihormati

sinudarsana : diteladani, dicontoh

sinuhun : yang dijunjung, yang dimuliakan

sinukarta : dimuliakan, dihormati

sinungan : kedapatan

sinungga-sungga : dijunjung-junjung

sinuwun : yang dijunjung, yang dimuliakan

sipat : 1 sifat; 2 benang yang dicelup warna untuk menggaris kayu; sipat kandel : pusaka, kesaktian; sipat kuping : cepat sekali; sipat wong : sifat manusia

sira : kamu, engkau

sirah : kepala

siram : 1 sinar; 2 mandi

sirap : sirap, genting papan

sirep : tidur, diam; sirep bocah; : jam tidur anak

(± jam 20.00); sirep jalma : jam0)

sirih : suruh, sirih

sirna : sirna, hilang

siru : suatu

sisih : sebelah, sis, bagian

sisik : sisik; sisik melik : tanda-tanda untuk membantu pelacakan suatu kasus

sisil : dikupas dengan mulut; sisilan : kupasan

siswa : siswa, murid

sisya : siswa, murid

sita : 1 sita, ambil; 2 baik, bagus; sitakara : dipuja, dicipta; sitangsu : bulan; sitaresmi : bulan

siti : tanah, bumi; siti hinggil, sitinggil : tanah/tempat yang ditinggikan untuk balai penghadapan; siti payah : rezeki, penghidupan; tedhak siti: upacara turun tanah untuk bayi

siwa : uwa, kakaknya ayah/ibu

siwakan : kolam ikan

siwalan : pohon rontal, lontar

siwamba : air penghidupan

siwi : anak

siya : menyengsarakan, menganiaya, sia-sia

siyaga : siaga, siap

siyos : menjadi, jadi

siyub : rindang, sejuk

slaka : 1 perak; 2 seloka, syair; slaka wedhar : syair bebas

slambu : kelambu, tirai, sekat kain

slamet : selamat, aman

slangsang : tempat bunga (sirih, dsb.)

slasih : bunga selasih

sléndhang : selendang

sléndro : slendro, laras musik gamelan

slenthem : slentem, jenis alat musik

slepa : tempat sirih

slepèn : tempat tembakau

slepi : wadah tembakau

slintru : sunyi, tampak puaka

tidur manusia (± jam 22.0slira : badan, anda; slira-sliri : mondar-mandir

sloka : seloka

slomprèt : selompret

slop : slop, sandal

slumpring : kulit bambu

smara : asmara, cinta; smaradana : tembang asmarandana

smita : tanda, lambang, sasmita

sobita : indah sekali

sodhok : tekan, desak

soga : warna merah untuk batik

sogat : jamuan, hidangan

sogata : jamuan, hidangan

sogèl : padi yang lekas berbuah

sogok : sogok, suap

sogolan : taruk, tunas

sojah : pembicaraan

sojar : kata-kata

sok : 1 tumpah; 2 kadang-kadang

soka : suka, gembira

soklat : coklat

sokong : sokong, dukung

sol : sol

solah : tingkah laku; solah bawa : tingkah laku, tabiat; solah tenaga : mengeluarkan tenaga; solah tingkah : tingkah laku

solèd : oles, sudip

solo : solo, enggan, segan

solor : 1 sukur; 2 akar tunjang

solot : sulut, nyala

solung : sulung

som : berjalan dengan langkah-langkah panjang

soma : 1 bulan; 2 hari senin

somah : keluarga, istri

sombèng : rabit, robek, sobek

sombong : sombong, congkak

sompèl : rompes, gompel

sompèt : sumpet, tertutup

sompit : siput, kecil kece

sompok : lemas, habis tenaga

sona : anjing

sondher : tanpa

sondhèr : sebai untuk menari

sondhol : sundul, tatap

sondhong : galah yang ujungnya diberi bakul untuk menjolak buah

song : geronggang, tua, relung

songa : sembilan

songar : sombong, congkak

songkok : peci, mahkota

songkop : galak yang ujungnya diberi bakul untuk penjolok bambu

songkro : 1 gerobak dorong; 2 sudah renta, rusak

songol : songol, pemarah

songot : tegap, cegak

songsong : songsong, payung

sontak : hancur, remuk

sonten : sore, petang

sontong : serotong

sonya : sepi, sunyi

sonyaruri : senyap, sunyi, sepi

sopal : cincin hiasan tombak

sopan : sopan

sopana : tangga, tumpuan, lantaran

sor : bawah, rendah

sora : keras

sorah : amanat, ajaran

soré : sore, petang

sorèng : kuat; sorèngpati : prajurit yang gagah berani, panglima perang

sori : maaf, ampun

sorog : anak kunci

soroh : serah, pasrah, beri

sorok : dorong, dukung

sorot : cahaya, sinar

soso : kasar, gagap

sosog : anyaman bambu diujung galak untuk menjalak buah

sosoh : lembut

sosol : gagap, menganggap, kasar

sosor : makan langsung dengan mulut

sosoran : tempat untuk menyosor

sosot : bentukan, makian

sot : kutuk, maki

sotya : hiasan, emas

sowak : rusak, robek

sowan : menghadap

sowang : sendiri; sowangan : sendirian; sowang-sowang : sendiri-sendiri

srabat : dua penangkal

srabédan : keinginan, kegemaran yang buruk

srah : serah, pasrah; srah-srahan : pemberian, persembahan, menyerahkan

srakah : 1 serakah, loba, tamak; 2 uang ongkos pernikahan dari pihak laki-laki yang diserahkan kepada pihak perempuan

srama : asrama

srambi : serambi

srambu : kelambu

srampad : sengkelit

srana : sarana, usaha, usada

srandhal : sandal

srandhul : jenis pertunjukan rakyat

sranta : sabar

sranthal : jalan cepat

sranthil : bergantungan, tak teratur

sranti, srantèn : sabar

srapat : sekejab

srasah : lapisan, saluran, dasar, lantai

srat : serat, tulis

srati : 1 pawang gajah; 2 (di-ni) : dilayani dengan baik

sraton : buas, pemarah

srawa : suara

srawana : musim yang pertama

srawung : pergaulan, hubungan sosial

sraya : bantuan, pertolongan

sreba : serba, semua

sreban : serban, surban

srebat : serbat

srebèt : lap, kain pembersih

sreda : percaya, sudi

sredu : setuju

sreg : pas, cocok

sregep : rajin, tekun

srèi : iri, dengki

srékal : menjegal

srempal : sempal, patah, putus

srémpang : selempang, serampang

srèmpèd : serempet, menyenggol

srempeng : kerja keras cepat

sremplah : bergantungan hampir patah

sreng : keras, tegang

srengen : marah, murka

srengéngé : matahari

srenggala : ujung, pucak, tanduk

srenggi : gunung, lembu

srengkara : kerusakan, kerusuhan

srenteg : keinginan kuat, maksud

srenti : tidak serempah

srep : sejuk

srepan : 1 pendinginan; 2 pengetahuan

srepegan : cepat, lekas

srèpèt : serempet, senggolan

srèsèh : manis tutur katanya

sresep : meresap, masuk

srèwèh : tampak mengalir di sana-sini

sri : cemerlang; sribombok : sribombok, jenis burung; sridanta, srigadhing : bunga srigading; srigunggu : nama tanaman; srigunting : srigunting, jenis burung; srikata : bunga srikaya; srikawin : mas kawin, mahar; srigak : tangkas; srilara : bangkai mayat yang tergeletak di seberang tempat; srimala : sangat indah; srimanganti : jenis gedung dikraton; srinata : tembang sinom; srisakit : bangkai mayat yang tergeletak di sembarang tempat

sriging : tangkas

srimbit : serimbit, berduaan

srimpak : ambang pintu

srimpi : srimpi, jenis tarian

srindhitan : burung serindit

sring : sering, kerap

sringah : terang, cerah, senang

srinthil : tahi kambing/ kelinci/domba

sripah : bela sungkawa, berduka

sriping : criping, keripik

srisig : pagar dinding

sriti : sriti, jenis burung

sriya : makmur, sejahtera

sru : seru, sengit

srumbung : agar tanaman

srundhèng : serundeng, jenis lauk

srunggan : sistem tumpang sari

sruni : 1 seruni, melati; 2 seruling

sruti : hemat

srutu : cerutu

sruwa : dengki, iri hati

sruwag : bolong, lubang

sruwal : bertumpukan tak teratur

sruwé : lama

sruwèk : lubang

sruweng : bolongan bundar

suba : sopan, santun

subada : kukuh, kokoh, kuat

subaga : masker, untung, bagus

subagya : bahagia, untung sekali

subakti, subaktya : berbakti

subal : jejal, campuran

subasita : sopan santun, tatakrama

subuh : subuh

subur : subu, makmur

suci : suci, bersih

suda : berkurang, susut

sudagar : saudagar, pedagang

sudama : dermawan, murah hati

sudana : dermawan

sudara : saudara; sudarawèdi : sahabat karib

sudarma : bapak

sudarsana : contoh, teladan

sudha : susut, berkurang

sudhah : bedah, pecah

sudhang : tabung/perian, bambu

sudhèt : bedah, pecah, coblos

sudhi : sejenis basung

sudhing : tidak sudi, enggan

sudhiya : bersedia, siap

sudhung : kandang rumah

sudi : sudi, mau

sudibya : mulia, terhormat, sakti

suding : tunjuk, penunjuk

sudira : berani, gagah; sudiradraka : nama tembang gedhe

sudra : bawah, rendah, hina

suduk : coblos, tusuk; suduk jiwa : bunuh diri; suduk maru : pisau bermata dua; suduk slira : bunuh diri

sugal : ugal-ugalan, kasar

sugata : jamuan, hidangan

sugèh : kaya

sugeng : selamat

sugih : kaya; sugih bala : banyak kawan

sugoh : suguh, hidangan

sugreng : puaka, mukertasyam

sugri : semua, seluruh

sugu : alat pertukangan untuk menghaluskan kayu

suguh : suguh, hidangan

suh : simpati

suhun : minta, mohon

sujalma, sujanma : manusia, orang

sujana : orang pintar, ahli

sujèn : tusukan

suji : tikam, tusuk saji

suka : suka, gembira, senang; suka lila : sukarela

sukan : permainan

sukara : babi hutan

sukarsa : niat yang baik, keinginan mulia

sukarta : pekerjaan yang baik

sukci : suci, bersih

suker : kotor

sukerta : bermasalah

suket : rumput

sukla : putih, bersih

sukma : sukma, roh

sukmana : ruh, nyawa

sukra : hari jum’at

sukreta : bermasalah

suksma : suksma, roh

suku : kaki

sukun : sukun, jenis buah

suk un : sebangsa timun

sukup : penuh sesak

sula : tombak, senjata tajam

sulah : tingkah laku

sulak : sulak, pembersih

sulaksana : pilihan, lebih, cemerlang

sulam : sulam, tambal

sulang : tunas tebu yang kedua

sulap : sulap

sulaya : bertengkar

sulek : sesak, sempit

suligi : seligi

sulih : wakil, ganti

suling : suling

sulistya : indah, antik

sulit : sulit

suluh : suluh, terang

suluk : suluk, suara indah

sulung : sulung

sulur : sulur, mengulur, merambat

suma : bunga

sumadhiya : sedia, siap

sumadi : semedi, bertapa

sumaguh : sanggup, siap

sumahab : tampak menggerombol banyak

sumaji : sudah disediakan, tersedia

sumakawis : segala hal, semua persoalan

sumakéyan : angkuh, sangar, payah

sumanak : ramah, akrab

sumanasa : nama bunga

sumandhing : bersanding, berdekatan

sumangga : mempersilahkan, silakan

sumanta : bicara, pertimbangan

sumantali : pawang gajah

sumapala : rendah hati

sumaput : pingsan

sumar : semerbah, merata

sumarah : pasrahm menyerah

sumaré : 1 tidur; 2 meninggal

sumarsana : bunga cempaka

sumawah : bersawah, bercocok tatam

sumawana : dan, serta

sumaya : berjanji, menyanggupi

sumba : kesumba

sumbaga : mashur, termashur

sumbalinga : terlaksana, dapat dipegang kata-katanya

sumbang : sumbang; sumbang surung : dorongan, dukungan

sumbar : sumbar, bicara keras

sumbat : sumbat, tutup

sumber : sumber

sumbit : galah bercabang untuk menjolok buah

sumbon : bahan untuk sumbu

sumbu : sumbu

sumbul : bakul tertutup, tempat seperti bakul untuk upacara

sumbung : sombong, congkak

sumbut : cocok, sesuai

sumèh : ramah, murah senyum

sumelang : was-was, kuatir

sumèlèh : pasrah, menyerah

sumeni : istirahat

sumerep : mengetahui, melihat

sumet : menyalakan, menyulut

sumpah : sumpah, janji

sumpek : sempit, berdesakan

sumpel : ganjal

sumpena : bermimpi

sumpet : sumpet, sumbat

sumpil : siput kecil

sumping : sumping

sumpit : kembal, tempat rokok

sumrah : segar, nyaman

sumringah : cerah

sumuk : panas, sumuk

sumung : demam, panas

sumunu : beranak, berkembang

sumur : sumur; sumur gumuling : terusan air dalam tanah

sumurup : mengetahui, melihat

sumyah : senang, kenyang, ceria

sun : 1 cium; 2 ingsun, saya

sunar : sinar, cahaya

sundari : perempuan yang cantik

sundawa : sundawa

sundek : sempit sesak

sundel : pelacur; sundel laut : kuda laut; sundel bolong : nama hantu

sundep : sundep, jenis hama

sundha : dua kali; sundha mandha : permainan anak

sundhang : tanduk, sronggot

sundhul : sundul, tatap; sundhul langit : tinggi sekali

sundhung : pikulan rumput

sunduk : tusuk

sung : beri, persembahan

sunga : benang sutra

sungapan : kuala, muara

sungar : bermegah-megah

sungga : ranjau

sunggal : serakah

sunggan : ranjau

sunggar : sisir, gingsul

sunggata : jamuan, hidangan

sunggi : sunggi, junjung

sungging : sungging, tatah

sungkan : sungkan, segan

sungkawa : sedih, duka

sungkem : sungkem, berbakti

sunglon : teluk

sungsang : saling silang

sungsum : sumsum

sungsung : pemberian, persembahan

sungu : tanduk

sungut : sangat, rambut

suntak : tumpah, jatuh

sunthi : gadis kecil; prawan sunthi : gadis remaja yang belum haids

sunting : sunting, pilih

suntrut : sedih, muram

sunu : anak

sunya : sepi, sunyi; sunyaruri : sunyi senyap, sepi

sunyata : benar, sungguh

supada : binatang buas

supadi : supaya, agar

supadya : supaya, agar

supak : sesak, sempit

supaos : supaya, agar

supata : berjanji, maki

supatni : indah, cantik

supaya : supaya, agar; supados: supaya, agar

supé : lupa, alpa

supena : mimpi

supit : supit, jepit; supit urang : strategi perang dengan mengatur barisan membentuk supit udang

supraba : cahaya indah

supranata : aturan yang baik

suprandéné : meskipun demikian

suprih : harapan

sura : berani; suraduhita : bidadari; suragana : para dewa; suralaya, suraloka

: tempat para dewa; suranata : raja dewa; suranggakara : berani sekali, sangat berani; suranggana : bidadari; surapada : keinderaan, kahyangan; surapana: minuman keras; surapati: raja dewa; surapsara : raja bidadara; surapsari : ratu bidadari; suréndra : raja dewa; surèngpati : 1 raja dewa; 2 nama keris; surèngrana : berani, pemberani; surawadu: bidadari

suraga : bantal

surak : sorak, ramai

surakah : serakah, tamak, loba

suraksa : menjaga, menguasai

surambi : serambi

surasa : makna, arti; suraos : (ng.) makna, arti

surastri : bidadari

surat : surat

surata : keberanian

surem : suram, gelap

surèn : pohon durian

suretna : emas, logam mulia

surga : surga

suri : 1 sisir rapat; 2 teladan

surjan : jenis gaya baju

suroh : suruh, sirih

surtanah : doa selamatan pada orang yang meninggal dunia

surti : hemat-hemat, cermat

suru : suru, sendok daun

surud : surut

suruh : sirih

surung : dorong

surup : melihat, petang hari

surya : surya, matahari; suryakantha : kaca pembesar

susah : susah, sedih

susetya : kesetiaan

susila : kesopanan, tata krama

susra : terkenal, kondang

susrasa : patuh

susrawa : masyur, terkenal

susu : susu

susuh : sarang

susuhunan : junjungan

susuk : 1 susuk; 2 uang kembalian; susuk kondhé : tusuk sanggul

susun : susun

susung : songsong, menyongsong

susup : masuk, menyisip

susur : tembakau susur

susut : berkurang

suta : anak

sutapa : semedi, bertapa

sutéja : pelangi, cahaya, sinar

suthik : menolak, tak mau

suthing : enggan, segan

suthup : balut

sutikna : jeli, cermat; sutiksna : jeli, cermat

sutra : sutera

sutrepta : senang, puas sekali

suwa : segar (untuk kalam)

suwadi : sesungguhnya, sewajarnya

suwak : robek, sobek

suwal : celana pendek

suwala : menolak, tak sanggup; suwalapatra : surat

suwan : sowan, menghadap

suwanda : badan, tubuh; suwandagni : matahari

suwangan : muara, kuala

suwap : suap, uang sogokan

suwara : suara, bunyi; suwanten : suara, bunyi; suwaos : suara, bunyi

suwarga : surga

suwari : kasuari (nama burung)

suwarna : emas; suwarna dwipa : pulau Sumatra

suwasa : emas

suwau : tadi, dahulu

suwawa : ayo, mari

suwé : lama

suwéda : jari

suweg : nama tumbuhan

suweng : subang, kosong

suwidak : enam puluh

suwing : tergiang-ngiang di telinga

suwingya : cerdas, bijaksana

suwita : mengabdi, berguru

suwiwi : sayap

suwuk : berhenti

suwul : pasak besi pada beliung

suwun : 1 minta, mohon; 2 terima kasih

suwung : kosong, hampa

suwur : warta, kabar, berita

suwut : tempurung untuk menghasilkan benang yang ditenun

suyasa : rumah, gedung

suyud : suka memberi

swa : mandiri, kepala; swabawa: tabiat, perangai; swabretya: prajurit; swadaya : mandiri; swadésa : desa yang mandiri; swagata : hidangan, jaminan, jamuan; swagotra : turun, keturunan; swagreha : rumah pribadi; swasana : suasana, keadaan; swasembada : mencukupi kebutuhan diri; swasta : swasta, mandiri; swayambara : sayembara

swah : langit

swana : anjing

swandana : kereta

swanita : darah

swara : suara; swanten : suara

swarga : surga; swargaloka : tempat surga; swargi: almarhum

swasa : emas

T

taberi : rajin, hemat

tabon : rumah/kebun warisan orang tua yang telah meninggal

tabrak : tabrak

tabuh : 1 jam; 2 tabuh, pemukul; ditabuh : dipukul

tabur : tabur, tebar

tadhah : makan; tadhah eluh : tempat mengadu; tadhah kringet : baju dalam, tadah keringat; tadhah sih: tempat kasih sayang; tadhah udan : sawah yang tergantung air hujan; tadhah arsa : burung kedasih

tagyana : tunangan, kekasih

taha : kira, sangka, barangkali

tahan : tahan

tahen : 1 batang, pohon; 2 derita

taju : mahkota

tajug : tajuk, bentuk rumah adat

taker : takar, ukur

takir, takir ponthang : limas dari daun pisang

taksaka : ular

taksih : masih

takura : kiri

tal : pohon lontar, rontal

tala : rumah lebah

talad : tidak tergesa-gesa

talaga : telaga

talang : talang, jalan air

taleran : jalannya cerita, alur

tales : talas, umbi

tali : tali; tali goci : cara mengikat layang-layang; tali mati: simpul mati; tali wangsul : tali yang bisa dibuka dengan mudah

talika : mata-mata, pengintai

talinga, talingan : telinga

talok : pohon talok

talu : tiga, jenis gending

talub : balut (mata)

taluh : sudah biasa, bosan, jemu

talun : ladang, huma

tama : utama, baik

tamah : keinginan rakus, tamak, serakah

taman : taman, kebun; taman keputrèn : taman keputrian; taman sari: taman sari

tamara : gamelan, bunyi-bunyian

tamat : tamat, selesai

tamba : obat, jamu; nambani: mengobati

tambah : tambah

tambak : tambak; tambak baya : pencegah bahaya

tambal : tambal; tambal sulam : menambal di sana sini, memperbaiki kesalahan-kesalahan kecil

tambana : bendera, panah

tambang : 1 tambang; 2 tali tambang; tambang parantian: tempat kediaman, asal

tambar : tawar, hilang kekuatan, hilang kesaktian

tambara : bendera

tambas : jalir, tiris

tambat : tambat, ikat

també : sedang, jadi

tambeh : tambah, bertambah

tambel : tombok; tambel butuh, tambel sepi : mencukupi kebutuhan

tambeman : penyangga, penopang

tambeng : keras kepala, tak mau dinasihati

tambet : tidak kenal, tidak peduli

tambi : akar yang tumbuh pada batang sebagai penyangga pohon

tambilutan : nama tumbuhan

tambing : sisih, tepi

tambir : 1 nama wuku yang ke-19; 2 alat dapur

tambra : ikan tambra

tambuh : tidak kenal, tidak tahu

tambung : samar, kabur, tidak kenal

tambur : sejenis genderang

tamèng : tameng, pelindung senjata; tamèng mata : pelupuk (kelopak mata)

tami : utama, baik

tamih : dupa, perdupaan

tamina : melihat

tamisra : gelap

tamolah : tak bergerak

tampa : tanpa, tidak dengan

tampah : wadah dari bambu

tampak : kelihatan

tampan : bagus, ganteng

tampang : wajah, muka

tampar : tali, tampar

tamper : tampar

tamping : pinggir, tepi, batas daerah

tampir : niru

tampuh : menempuh; tampuh awang : nahkoda

tamtama : tamtama, tentara

tamtu : tentu, pasti

tamu : tamu

tamyang : perisai

tan : tidak; tan antara : tidak antara

tanah : tanah; tanah manca : luar negeri; tanah sabrang : luar negeri; tanah wutah rah : tanah tumpah darah

tanak : matang sekali

tanana : tak ada

tanaya : anak, putra

tanbara : duda

tanbuh : tidak tahu/mengerti

tanceb : tancep; tanceb kayon : selesai pertunjukan

tandang : bergerak, bekerja; tandang gawe : bekerja, mengerjakan; tandang tanduk : tingkah laku

tandha : tanda; tandha mata : tanda mata, kenang-kenangan; tandha tangan : tanda tangan

tandhak : penari, waranggana tayub

tandhan : tandan, ukuran untuk pisang

tandhana : bendera

tandhes : tandas

tandhing : 1 tanding, bertarung; 2 imbang

tandhu : tanda

tandra, tandya : lalu, segera

tanduk : 1 tambah lagi; 2 kalimat aktif

tandur : tanam

tanek : utuh, sempurna

tanem : tanam; tanem tuwuh : tanaman, tumbuhan

tang : tang, kunci

tangan : tangan

tangara : tanda, lambang

tangèh : mustahil, tak mungkin

tangga : tangga, tetangga; tangga désa : tangga desa, desa sebelah; tangga teparo : tetangga kanan kiri

tanggah : palang, tahan, cegah

tanggal : tanggal; tanggalan : tanggalan, kalender; alisé nanggal sepisan: alisnya seperti bulan tanggal satu

tanggap : tanggap, pasif; tanggap sabda : wawancara, rembugan; tanggap tanduk: pasif-aktif; tanggap wacana : pidato penyambutan; tanggap wacucal: pementasan wayang kulit; tanggap warsa : ulang tahun

tanggel : sedang, tanggung, canggung; tanggel jawab : tanggung jawab

tanggi : tetangga

tanggor : tetap, tabrak

tangguh : tangguh, hebat

tanggul : tanggul, bendung; tanggul angin : pelindung

tanggulang : kayu palang pada bendungan, penopang, penyangga

tanggulun : nama buah

tanggun : agak baik, cukupan, sedang

tanggung : tanggung; tanggung jawab : tanggung jawab

tanggwa : kukuh, kuat

tanghulun : hamba, sahaya

tangi : bangun, bangkit

tangkar : berkembang

tangké : tangkai, gagang

tangkèk : pembesar, kepala biara

tangkep : tangkap

tangkil : hadap

tangkuwèh : sejenis manisan

tangled : tanya

tangsel : sebangsa baji

tangsu : bulan; sitangsu : bulan

tangsul : tali

tangun : agak baik juga, cukupan

tani : tani

tanja : 1 mantap, puas; batang kayu runcing untuk menanam kedelai

tanjak : tanjak, naik

tanjidhur : tanjidor, bedug besar

tanpa : tanpa

tansah : selalu, senantiasa; tansaya : semakin

tantang : tantang

tantara : tentara, prajurit

tantas : tuntas

tantra : ajaran tentang yoga dan seks

tantya : amat, sangat, sekali

tanu : makhluk halus

tanya : tanya

tapa : bertapa, bersemedi

tapak : bekas, kesan, jejak; tapak asta: tanda tangan; tapak dara: bunga tapak dara; tapak liman : tanaman tapak kuda; tapak tangan : tanda tangan

tapas : bengkong, kulit pembalut pokok tangkai daun nyiur

tapel : bedak perut; tapel wates: tapal batas, perbatasan

tapih : jarik, kain

tapir : tapir, tenuk

taplak : taplak

tara : antara; tara mangsa : musim pancaroba

tarab : datang bulan, melihat bulan

taragnyana : tenung, pelet

tarak : berpuasa; tarak brata : bersemedi, bertapa

tarambuja : semangka

tarangan : tempat bertelur (ayam), sarang

taranggana : bintang, rasi bintang

taranjana : tenung, pelet

tarantara : antara

tarbuka : terbuka

tari : tari

tarima : terima

taring : taring

tarkadhang : kadang-kadang

tarmolah : tak bergerak

taros : tanya, bertanya

tarpa : terpa

tarpana : terpana, heran

tarsandha : tanda, alamat

taru : daun; tarulata : daun-daunan; tarwa : pepohonan

tarub : teratak, deklit, tenda

taruk, tarok : ditaruh, diletakkan

tarum : tarum

taruna : taruna, muda (laki-laki); taruni: muda, taruna (perempuan)

tarung : tarung, berkelahi

tarwéla : nampak nyata, jelas sekali

tasih : masih, misih

tasik : samudra, laut

taskara : pencuri, penyamun

tata : tata; tata basa : tata bahasa; tata cara : tata cara; tata krama : tata krama; tata lair: etika lahiriah; tata prenah: menurut alur persaudaraan; tata tentrem : tentrem, teratur; tata-titi : teratur

tatab : tatap, tabrak; tataban : tatapan, tabrakan

tatag : tegar, teguh hati

tatah : tatah, pahat

tatal : tatal, serpihan kayu

tatanan : tatanan, aturan

tataran : tingkatan, tahapan

tatarpa : tanpa, tidak dengan

tatkala : ketika, tatkala, sewaktu

tatrap : tepat, kena benar, sesuai benar

tatu : luka

tatur : dipangku sedemikian rupa agar buang air (bayi)

tatwa : keadaan yang sesungguhnya

tatya : nyata, kenyataan

taun : tahun; taun raja: tahun raja, hari besar kelahiran raja; taun wastu : tahun biasa (354 hari); taun wuntu : tahun kabisat (355 hari)

tawa : tawar, menawarkan

tawan : tawan, tahan

tawang : angkasa, langit

tawar : tawar, tak berasa; tawaren: bengkak kakinya

tawas : 1 tawas, obat jentik-jentik; 2 upah lelah

tawing : dinding papan di tepi perahu

tawon : tawon, lebah; tawon gumana : lebah berdengung; tawon gung : tawon besar, tawon raja

tawu : menguras air

tawung : tutup dinding papan (di tepi perahu)

tawur : berkelahi, bertengkar

taya : 1 hilang, kosong; 2 tari

tayub : tayub, seni tradisional

tayuh : mencari firasat lewat mimpi

tayum : lapuk, layu

teba : tanah lapang, lapangan

tebah : pukul, tinju, tendang; tebah jaja: pukul dada, menantang; tebah tembung : pukul rata, hantam kromo

tebak : pukul, tinju

tebal : tebal

tebas : tebas, borong

tebek : tangkap

tebela : keranda, peti mati

tebeng : tebing jendela, tebeng

teberi : rajin, hemat, sederhana

tebus : tebus; tebus weteng : selamatan untuk hamil tujuh (7) bulan

tedah : tunjuk, pedoman

tedha : makan

tedhak : turun; tedhak loji : datang ke loji; tedhak siti : kenduri/ selamatan ketika anak mulai turun tanah; tedhak sungging: berfoto

tedhan : makanan

tedhas : mempan

tedhasih : burung kedasih

tèdhèng : sekat, halang, tirai

tèdhès : habis sama sekali, tandas

tedhi : makan

tegal : tegal, ladang

tegar : tegar, tanpa beban, bebas

tegayuh : berubah-ubah, berganti-ganti

tegel : tega, sampai hati

tegen : kokoh, kukuh, kuat

tegeng : teguh, kukuh

tegep : tegap, kokoh

teger : kukuh, tak berubah-ubah

tegerak : tandus, tanah mati

tegerang : kayu untuk memberi warna kuning pada kain batik

tegerat : nama bunga

teges : makna, arti

tegil : tegal, ladang

teguh-timbul : kebal, sakti

tegyan : tega, sampai hati

téja : pelangi, cahaya, sinar; téja bathang : pelangi tanda duka cita; téjamaya : nama kahyangan Batara Guru

tèji : teji (kuda)

teka : datang, tiba

tekan : tekan, desak

tékang : sang, si

tekap : sampai, hingga, oleh karena

teken : teken, tongkat

tèken : teken, tanda tangan

tekèng : sampai di

téko : teko, porong, poci

teksaka : ular

teksih : masih

tekuk : tekuk, lekuk; tikel tekuk : berlipat ganda

tekwan : tanya

tela : terang, jelas

telag : kehabisan, tidak musimnya

telaga : telaga

telah : nama, sebut

telak : kerongkongan

telar : lapangan, tanah lapang

telas : habis

telat : telat, tertinggal

telenan : landasan

telih : tembolok (pada unggas)

telik : sandi, lambang, rahasia; telik sandi : mata-mata, intelijen

telu : tiga; majutelu: segitiga; telon : bertiga; telu belah : menjadi tiga bagian; telu juru : berkeping tiga; telung puluh : tiga puluh

teluh : tenung, penyakit; teluh braja: bintang beralih; teluh tragnyana : tenung, penyakit

teluk : 1 teluk; 2 takluk, tunduk

temaha : akibatnya, sehingga, akhirnya

temangga : enak menjadi tetangga

temangsang : tersangkut

temantèn : penganten

tembaga : tembaga; tembagan : tempat membuat tembaga

tembako : tembakau

tembalo : pohon trembalo

tembang : tembang, lagu;

tembaruk : berhak, berkat

tembaya : kumpul; patembayan : perkumpulan

tembayat : janji, kumpul; patembayatan : perkumpulan, organisasi

témbok : tembok

tembon : perahu kecil

témbong : belang hitam pada kulit muka, dsb

témbor : dulang, talam

témbré : tidak berharap, hina, remeh

tembung : kata

temeka, temekan : tiba, sampai

temen : sungguh, benar

temenggung : tumenggung, pangkat kebangsawanan

tempaling : sungsang balik, baling-baling

tempaos : nama pohon untuk ramuan rokok

témpé : tempe, jenis lauk pauk

tempélang : cara membungkus nasi dengan daun pisang

témpong : pangkal paha (kuda, dsb)

tempuh : tempuh

tempuk : temu, jumpa, menjadi satu

temtu : tentu, pasti

temu : temu, jumpa; temu gelang : lingkaran yang tidak putus; temu lawak : tumbuhan temu lawak, jenis tanaman obat; temu rosé : bertemu pada ruas-ruasnya

tèn : lubang jala

tenaga : tenaga, energi

tenan : sungguh, benar

tenang : tenang, santai

tenapi : tetapi, akan tetapi, namun

tenaya : anak, putra

tengah : tengah; tengah wengi: tengah malam

tengan : kanan

tengangé : tengah hari

tengara : tanda, lambang, perlambang

tengen : kanan

tenger : tanda, prasasti, nama

tengga : tunggu

tenggak : 1 leher; 2 telan langsung

tenggar : lapang, luas

tenggarèng : terang cuaca

tenggenah : jelas, terang, kepala, tengah-tengah pertahanan

tenggèrèng : terang cuaca

tengger : bukit, tanah tinggi

tengginas : trampil, cekatan

tengging : ujungnya mencuat ke atas

tenggirang : senang hatinya

tenggok : leher atas, tengkuk

ténggor : memindahkan padi dari persemaian ke sawah

tenggulang : bendung, cegah

tenggun : agak baik juga, cukupan, sedang

tengran : tanda, lambang, nama

tengu : tengu, jenis kutu; satengu : kecil sekali

teni : pakaian dinas

ténja : tinja, tahi, cirit

ténong : wadah makanan dari bambu

tenta, ketenta : terjebak, terpaksa tanpa kesadaran

tèn-atèn : bagian bambu sebelah dalam (tanpa kulit)

tentrem : tentram, tenang

tenun : tenun

tenung : tenung, santet

tepa : tepa, ukur; tepa selira : mengukur diri, tenggang rasa

tepak : mapan, cocok

tépak : sisa, bekas, telapak

tépang : sepak, tendang

tepas : serambi rumah, sengkuap; tepas wangi : tempat tidur

tépas : 1 tepas, kipas; 2 balai

tepet : bekas, sisa; tepet loka: alam baka, alam kekal; tepet suci: hari akhir, akhirat

tepi : tepi, pinggir

tepis : tepi; tepis iring, tepis liring : perbatasan, tapal batas

téplok : teplok, lampu

tepung : kenal, tahu; tepung becik: bersahabat baik; tepung gelang : melingkar, berkeliling; tepung kebo : hanya

tahu saja; tepung pager: tetangga sebelah rumah yang bersatu pagar; tepung rukun : bersatu; tepung wates : perbatasan, tapal batas

terah : darah, turun, turunan

terang : terang, jelas

teras : terus

terbang : 1 terbang; 2 rebana; terbangan : bermain rebana

terbil : kayu penyangga

terbis : jurang, curam

terbuka : terbuka

teres : 1 takut, ngeri; 2 diteresi : dikelupas kulitnya (pohon)

terganca : selisih, bersalah, berbeda

terkadang : kadang-kadang

tersandha : berdasarkan pada

tertamtu : tentu, pasti

teruna : pemuda; teruni : pemudi

terwaca, terwéla : terang, jelas

terwèlu : kelinci

tesih : masih

tetah : tutuh

teteg : kokoh, kuat, kukuh

tètèg : merontokkan

tètèh : fasih, bicara lancar

tètèk : puting susu

tetel : tekan, desak

tétéla : terang, jelas

tetep : tetap

teter : sikat, sisir, penggaruk

tètèr : ujian

tetes : tetas

tètès : tetes

tiba : jatuh

tibra : susah, sedih, marah

tidha-tidha : ragu-ragu, bimbang

tidhem : sunyi, sepi, diam

tiga : tiga; tigawaja : nama ikan; tigawarna : tiga warna

tigan : 1 bertiga; 2 telur

tigas : pangkas, potong; tigas gagang : habis diketam lalu dijual (padi); tigas kawuryan : baru tampak, baru muncul; tigas pancing : dipangkas miring sekali putus

tika : itu; tikang: yang itu

tikbra : susah, sedih; tiké : ini

tikel : lipat, banyak, ganda; tikel alis: berkerut kening; tikel balung : nama tumbuhan; tikel tekuk: berlipat ganda; tikel wosen: kejang-kejang pada jari tangan

tikep : dekap

tiki, tiking : ini, di sini

tiksa : tajam, senjata tajam; tiksna : tajam, cerdas, jeli; tikswa : tajam, cerdas, jeli

tikta : pahit, empedu

tiktak : sejenis meriam kecil

tiku : itu

tikung : tikung

tikus : tikus

tilak : bekas jejak

tilam : tilam, kasur, tempat tidur; tilam rum : tempat tidur; tilam sari : tempat tidur

tilap : bujuk

tilar : tinggal

tilas : bekas, sisa

timang : timang, gesper

timba : timba, tali timba

timbal : panggil, perintah; ditimbali : diperintah, dipanggil; timbal balik : saling menerima dan memberi

timbang : timbang, imbang; timbang sih : pertimbangan

timbel : timah

timbreng : redup, berawan

timbrung : menimbrung

timbun : timbun

timen : sangat, amat

timpal : timpal, setimpal

timpang : timpang

timpuh : timpuh, duduk bersila

timpung : timpang, pincang

timun : mentimun; timun wungkuk : timun bungkuk

timur : 1 muda, kecil; 2 timur

tindak : pergi, berangkat

tindhes : tindas, gilas

ting : lentera, jenis lentera

tinggal : tertinggal

tinggar : senapan yang berlaras kuningan

tinggeng : tetap, tidak berubah-ubah

tingi : kulit kayu untuk mencelup kain batik

tingkah : tingkah laku

tingkas : subur

tingkeb : selamatan kehamilan usia 7 bulan

tingkem : bakul kecil bertutup

tinimbang : daripada

tinjo : tengok, jenguk

tintrim : sepi, sunyi

tipak : bekas, sisa

tipar : ladang, tegal

tipu : tipu, bohong

tipung : ketipung

tira : tepi, pinggir

tirah : berlebih, sisa

tirem : tiram

tirep : redup, berawan

tirta : air; tirtamarta : air kehidupan; tirta prawita sari: air sari kehidupan; tirta sinduretna : air mani, sperma; tirtayatra : berziarah ke pemandian suci; patirtan : pemandian

tiru : tiru, contoh

tisaya : sangat, amat, terlebih

tisma : tajam

tisna : cinta, kasih sayang

titah : makhluk, ciptaan

titèn : 1 ilmu titen; 2 teliti, ingat; 3 daun kacang kering

titi : teliti; titi mangsa : perhitungan musim; titi priksa : memeriksa, meneliti

titih : keras, padat (keris); titihan : kendaraan

titik : titik, tanda, ciri, noktah; titik iyik: jaman masih kecil; titik melik: barang bukti

titir : dipukul terus-menerus (kentongan)

titis : titis, tepat

tiwas : 1 mati; 2 terlanjur

tiwikrama : marah

tiyang : orang

tiyasa : kuasa, pandai

tobat : taubat

toblok : keranjang

toblos : coblos, tusuk

tobong : tempat pembakaran; tobong gamping : tempat pembakaran batu menjadi gamping

togari : malam

togog : nama wayang

tomara : tombak (belantam)

tomprangan : bertengkar, cek-cok

tonggari : malam hari

torana : pintu gerbang

tos : keras, berharga

tosan : besi; tosan aji: pusaka

totog : 1 tabrak, mentok; 2 ilmu totog

totoh : taruh

totos : kepala, pemimpin

towang : selang, sela

toya : air; toyanta : awan, mendung

trabas : 1 terabas, terobos; 2 pemboros

tracak : telapak kaki binatang

trah, gotrah : keturunan; trahing kusuma : darah biru, bangsawan

trajeg : pancang, tonggak, pagar

traju : neraca; traju mas : timbangan emas

trampil : terampil, cekatan

tranggana : bintang

trantan : berdiri pakai penyangga

trantang : bersinar

trap : terap, pasang; trap sirap : diatur serba baik, rapi;

trapsila : tata krama, susila

trapas : boros, lekas habis

tratag : panggung

traté : teratai

trawang : terawang, pandang, lihat

trebis : jurang, curam; jurang trebis : jurang yang curam

trembalo : pohon trembalo

trembayak : burung angsa

trembayun : sulung

trena : rumput

trengga : bintang

trenggalung : musang akar

trenggana : bintang

trengginas : terampil, cekatan

trenyuh : trenyah, kasihan

trep : trep, cocok, sesuai; trepsila : susila, sopan, tatakrama

très : sulaman benang emas pada lengan baju

trèsèh : ramah-tamah, cakap

tresna : cinta, kasih, sayang

treteg : jembatan

trewélu : kekunci

tri : tiga; tribawana: tiga dunia; triguna : tiga kegunaan; trikaya : tiga kekayaan; trikona : segitiga, bersudut tiga; trilocana : bermata tiga; triloka: tiga dunia; trimurti : tiga dewa; trinétra : mata ketiga; trisula : senjata tombak bermata tiga

trima : terima; trima kasih : terima kasih

tris : cinta, kasih sayang

trisig : pagar anyaman bambu

trisik : pantai berpasir, berbatu-batu kecil

trisna : cinta, sayang

triwi : putih

triwikrama : marah besar

truka : membuka tanah untuk tempat tinggal

trukah : dusun baru

truna : muda, remaja

truntum : nama batikan

trup : 1 permainan truff; 2 kelompok, regu

trus : terus, langsung

trustha : senang, suka, puas; trusthi : senang

truwaca : jelas, terang

truwéla : jelas, terang

truwèlu : kelinci

tuba : racun

tuban : jeram, air terjun

tubar : akar yang mengembang ditanah

tubi : tuba

tubruk : tubruk, tabrak

tubug : bengkak kakinya, cacat

tubungen : telor, pelat

tudhuh : petunjuk, pedoman

tudhun : turun, ke bawah

tudhung : kudung, tutup kepala

tuding : 1 tuduh, dakwa; 2 jari telunjuk

tuduh : petunjuk, pedoman

tugar : 1 tugar; 2 mencangkok

tugel : patah, putus

tugi : bulu padi

tugu : tugu, monumen

tugur : jaga

tuha : tua

tuhu : sungguh, benar

tuhun : sebenarnya, semestinya

tujah : diterjang dengan kaki diinjak; tujah bumi : kaki bagian depan putih (kuda, dsb)

tuju : tuju, sengaja

tuk : sumber, mata air

tukang : tukang

tukar : tukar, ganti; tukar cincin: upacara tukar cincin, peningset; tukar maru : nama ikan; tukar padu : bertengkar mulut

tukung : menjejak bahu (rambut)

tuladha : teladan, contoh

tulak : tolak; tulak balik : penangkal bahaya; tulak sawan : penangkal penyakit

tulalé : belalai

tulang : tulang

tular : tular, menular

tulèk : lalu, segera

tulèn : tulen, asli

tuli : tuli, tidak dapat mendengar

tulis : tulis

tulung : tolong

tulup : 1 alat berburu burung; 2 kerangkeng

tulus : tulus, ikhlas

tulya : kemudian, lalu

tuma : kutu

tumama : 1 mengenai, mempan; 2 puas

tuman : tergantung, ketagihan

tumang : bibir dapur

tumat : buah tomat

tumbak : tombak, jenis senjata

tumbal : tumbal

tumbar : tumbar, jenis bumbu

tumbas : beli

tumbeng : kayu yang dipasang pada gamelan (gambang) agar lebih sempit lubangnya untuk mengatur nada

tumbruk : tubruk

tumbu : tumbu, wadah dari bambu

tumbuk : tumbuk

tumenggèng tawang : ujungnya mencuat ke atas (bulu mata)

tumenggung : tumenggung

tumok : tahu, melihat

tumon : menonton, melihat

tumpak : naik, numpang

tumpal : kapar, kekat

tumpang : tumpang, numpang; tumpang sari : tanaman berjenis-jenis; tumpang suh : bertumpangan, berserakan; tumpang tindih : tumpang tindih

tumpek : jatuh-tumpah

tumpeng : nasi untuk selamatan

tumper : puntung (kayu bakar)

tumpes : tumpas, gilas, musnah

tumplak : jatuh, tumpah

tumplek : tumpah, bertumpuk; tumplek bleg : tumpah-ruah

tumpu : tumpu, alas, landasan

tumpuk : tumpuk;tumpuk timbun : bertimbun-timbun; tumpuk undhung : bertumpukan

tumrah : berkembang, beranak

tumrap : terhadap, kepada

tumus : 1 terkuras, 2 tembus

tumut : ikut, turut

tuna : 1 tidak punya; 2 rugi; tuna dungkap : sering keliru; tuna karya : menganggur; tuna kisma : petani yang tak punya tanah; tuna netra : buta; tuna susila : nakal, lacur

tunangan : tunangan, kekasih

tunas : tunas, taruk

tundha : tumpuk, tangga, ditunda

tundhes : tandas

tundhuk : takluk, menunduk

tundhun : setangkai

tundhung : usir

tung : ujung, puncak

tungan : ujung, puncak

tungga : remuk, terkemuka

tunggak : tunggak, pangkal, pokok

tunggal : tunggal, satu

tunggang : tunggang, naik

tunggara : tenggara (mata angin)

tunggil : tunggal, satu

tunggir : punggung gunung

tunggu : tunggu

tunggul : tunggul, yang tertinggi

tungkak : pucuk telapak kaki, tumit

tungkas : pesan, amanat

tungkat : tongkat, setik

tungku : tungku

tungkul : tungkul, takluk

tungtum : berkumpul kembali

tungtun : tuntun

tuni : kurang, tidak punya, rugi

tunjang : tunjang, tabrak

tunjel : tonjok, tusuk

tunjem : tonjok, tusuk

tunjung : bunga tunjung, teratai, seroja

tuntas : tuntas, selesai

tuntum : berkumpul kembali, pulih

tuntun : tuntun, bimbing

tuntung : ujung, puncak

tuntut : tuntut, gugat

tunu : api, nyala

tup : tutup; entup : sengat

tupiksa : periksa, cek

tur : lagi pula, dan

turah : lebih, sisa

turangga : kuda; katuranggan: ciri-ciri

turas : kencing, buang air

turi : turi, jenis tanaman

turida : susah, sedih

turon : tiduran, berbaring-baring

turu : tidur

turuh : bocor, tiris

turun : 1 turun, ke bawah; 2 anak keturunan

turung : belum

turut : turut, patuh, tertib

tus : serius, benar-benar

tusara : embun

tusih : mengawasi

tuskara : lebah, tawon

tustha, tusthi : senang, puas, asyik

tusuk : tusuk, tonjok; tusuk kondé : tusuk sanggul

tut : ikut, turut; tut wuri : ikut di belakang

tutas : tuntas selesai

tuter : bel, peluit, terompet, klakson

tutu : tumbuk; nutu pari : menumbuk padi

tutug : selesai, tamat, tuntas

tutuh : tunduk, dakwa, potong, pangkas

tutuk : mulut

tutul : tutul, bintik, noda; macam-: harimau kumbang

tutup : tutup; tutup dhahar (saji) : tudung saji; tutup kendhang : pembukaan dan penutupan; tutup kéyong : bagian rumah berupa segitiga disebelah atap; tutup kuping, tutup mulut : membisu dan tuli; tutup liwet : cara menggunakan ikat kepala

tutur : tutur, kata, sabda

tutus : 1 tutus, pukul; 2 tali dari bambu; tutus kajang : jahitan yang selanya jarang-jarang

tutut : jinak, kejar, sisil

tutuwa : ketua, pemimpin

tuwa : 1 tua; 2 sudah masak; kamituwa : kepada desa; tuwa bangkong : tua bangka; tuwa buru : pemburu; tuwagana, tuwanggana : ketua, peminjam, pemuka; tuwah : tumbuh, timbul, terbit

tuwi : tengok, jengok

tuwin : dan, serta, lagi

tuwu : burung hantu

tuwuh : tumbuh

tuwuk : kenyang, puas

tyas : hati; tyas mami : hatiku

U

uba rampé : piranti, alat-alat

ubaya : janji, prasetia

ubed : 1 belit; 2 banyak akal

ubek : aduk

ubel-ubel : ikatan, belitan

ubeng : keliling, putaran

uber : kejar, buru

ubin : ubin, tegel

ublek : 1 aduk; 2 bergerak di sekitar

ubon-ubon : abdi perempuan di pertapaan

ubral : obral

ubur : ramai sekali, bingar

ucal : ajar

ucap : ucap, ujar

ucek : tekan

uceng : ikan kecil; uceng-uceng: sumbu

uda : telanjang; ngudarasa : mengutarakan perasaan; udakara: kira-kira; udamamah: tepat suaranya (dalam memerankan tokoh-tokoh wayang); udanagara: sopan-santun; udapati : sumpah-serapah; udarati : laut, lautan; udasmara: pikiran

udadi : laut, lautan

udaka : air, mata air

udama : hina, keji, nista

udan : hujan; udan ampèl : nama bentuk keris; udan barat: hujan bercampur angin kencang; udan tangis : berduka cita, menangis keras

udani : tahu, mengetahui

udara : 1 angin; 2 tinggi, luhur

udata : keras, sangat, sombong

udaya : upaya, usaha

udel : pusar, pusat

udhadhi : laut, samudra

udhal : bedah, pecah, jebol

udhang : udang; udhang-udheng : pergi ke sana-ke mari untuk suatu urusan

udhar : bebas, lepas

udhaya : laut, samudra

udheg-udheg : nenek moyang

udhek : aduk, campur

udhel : hampir menjadi kepompong (fase perubahan ulat menjadi kepompong)

udheng : ikat kepala; udheng gilig: ikat kepala yang ada bundarannya di belakang

udhèt : cacing

udhil : kikir, bakil

udrasa : tangis, air mata

udrata : mahkota

udu : bukan, lain

udud : merokok

uduk : nasi uduk

udun : benjolan, bengkak

udur : berselisih, bertengkar

udwani : ingat, waspada

udyana : taman

udyani : taman

uga : juga, pun

ugag-ugeg : bergerak-gerak

ugah : agak, enggan

ugal : ugal, urakan

ugat-uget : bergerak-gerak

ugeg : bergerak

ugel-ugel : sendi

ugem : menepati, mematuhi

ugeng : giat, bersemangat, rajin

uger : 1 pedoman, patokan; 2 ikatan; 3 diuger : dikurung; uger-uger lawang : anak tunggal; paugeran : hukum, undang-undang

ugung : manja, belum

ujana : taman; ujani : tahu, waspada, ingat

ujar : kata, sabda

uji : uji, tes

ujubriya : curiga, prasangka buruk

ujud : wujud, nyata

ujung : ujung; ujungan: daun

ujur : 1 mujur, membujur; 2 beruntung; ujuran: bagian yang membujur

ukara : kalimat; ukanten : (ing.) kalimat

ukir : ukir

ukur : ukur

ula : ular

ulab : beruntung sekali

ulad : muka, wajah

ulah : gerak, tingkah laku; ulah raga: olah raga; ulah semu : melakukan apa-apa dengan isyarat, pasemon, sindiran; ulah kridhaning asta : mengemis; ulah-ulah : memasak

ulam : ikan

ulang : ulang

ulan-ulan : sejenis ulat pemakan kayu

ulap : silau

ulat : wajah, muka

ulem : undangan

uleng : oling, miring

uler : ulat; uler kagèt : selimpat (pada tulang); uler kambang : jenis tembang, gending

ules : 1 warna; 2 sampul, selongsong, sarung, kain

ulet : ulet, liat

ulu : 1 telan; 2 tangkai; ulu ati: ulu hati, dapur susu; ulu-ulu: ulu-ulu, pamong desa pengatur air; ulu wetu : penghasilan

ulun : saya, hamba

ulung : ulung, unggul; ulung ati: hulu hati, dapur susu

ulur : ulur, tarik

uma : biji, benih

umba : luas, lebar

umbang : congkak, besar mulut

umbar : umbar, bebas, lepas

umbara : mengembara, berkelana

umbel : ingus

umbul : 1 terbang, melayang; 2 mata air, sumber air; 3 kepala desa; umbul muncar : mata air yang memancur; umbul-umbul : bendera panjang yang ditegakkan

umbut : rebung rotan

umet : nyala; umet-umetan : berkeliling-keliling; nyumet : menyalakan

umis : mengalir

umpak : 1 cepat, lekas; 2 batu landasan

umpama : umpama, kalau, jika

umpang : lebih dari beratnya

umpeng : pipa, saluran air

umpet : sembunyi

umpling : minyak tanah, lampu kecil, tempat madat

umpluk : busa, buih

umpon : empang ikan

umus : bocor, merembes

una-uni : bicara, perkataan

unakara : kira-kira, kurang-lebih

unandika : berkata

unang : sedih (gila) karena asmara, mabuk cinta

unar : onar, gaduh, geger

uncal : lempar

uncek : penggerek, alat penusuk

uncet : ujung nasi (tumpeng) yang berbentuk kerucut

uncit : buncit, bungsu, bontot, terakhir,

uncung : anak merak

uncuwi : pipa tembakau

undang : mengundang, memanggil

undar : gelendong, tika-tika, likas

under : pokok perkara, mata bisul, pusat lingkaran

undha : tumpuk, tangga; undhamana: diungkit, disebut-sebut; undha-undhi : kurang lebih; undha-usuk : bersusulan

undhag : bertingkat, bertangga

undhagi : ahli tembaga, pikiran

undhak : bertingkat, bertangga

undhuh : menuai, memetik

undhung : tumpuk

undur : mundur, ke belakang; undur-undur : binatang sejenis rayab tanah yang jalannya mundur

unem : nama rempah-rempah

ungal : bunyi; mungal : berbunyi

ungap : bimbang, tertimbang-timbang, agak takut

ungapan : kala

ungel : suara, bunyi

ungga : atau

unggah : naik, ke atas; unggah-ungguh : tata krama, sopan-santun; ungguh : tempat, letak

unggul : unggul, utama

ungkal : asah, batu pengasah

ungkara : kalimat, pujian, doa

ungsi : ungsi, pindah

ungsum : musim

uni : bunyi, suara

uninga : tahu, mengerti

unjal : menarik; unjal ambekan : menarik nafas

unjuk : minum

unta : unta

untap : marah, murka

untar : nyala

untara : 1 utara; 2 kiri; 3 antara, sela

unting : ikatan

untu : gigi; untu gelap : gigi roda; untu walang : cara menyambung (seng, dll)

untul : pengikut

untung : untung, laba; untung-untungan : berspekulasi, untung-untungan

unu : (padi) yang berceceran di tanah

unur : 1 rumah anai-anai; 2 bukit, tanah membukit

unus : hunus, keluar

unyar : ikatan padi; unyar-unyur: mondar-mandir, ke sana kemari

unyer : putar, keliling

unyur : datang begitu saja

upa : sebutir nasi; upaboga : mencari makan, kelezatan, kenikmatan; upadamel: pekerjaan, kegiatan; upadana: pemberian; upadrawa: kesusahan kesengsaraan; upagawé : pekerjaan, kegiatan; upajati : nama tembang gedhe; upajiwa: penghasilan, penghidupan, nafkah, rezeki; upajiwana : nafkah, rezeki; upakara : merawat, memelihara; upakarti : 1 hasil kerja, karya; 2 penghargaan; upakarya : hasil kerja, karya; upakawis (dipun-) : (ing.) dipelihara, dirawat; upaksama: ampun, maaf; upalabi: pendapat, pengertian, pemilikan; upalamba : pendapat, pengertian, pemilikan; uparengga: perhiasan, hiasan; uparukti: pasang rakit, merakit; upasadana : penghormatan, penghargaan; upasaka: calon pendita; upasama : sabar, rendah hati; upasanta: sabar, rendah hati; upasantwa: penghibur; upasraya: minta pertolongan, bantuan; upasuba: hiasan untuk penghormatan; upawada: kemarahan, celaan

upacanten, upacara : upacara, seremoni;

upadi : mencari, berusaha, upaya; upados : mencari, berusaha, upaya

upah : upah, ongkos, gaji

upaka : sungai

upakyana : cerita, dongeng

upala : batu

upama : umpama, tamsil, ibarat

upaos : sumpah, janji

upas : 1 bisa, racun; 2 pesuruh, kurir

upati : upeti, persembahan

upat-upat : 1 talu cemeti/cambuk; 2 bersumpah tak akan melakukan lagi

upaya : upaya, usaha; upayasandi: perkakas, piranti

upekti : upeti, persembahan

upeti : upeti, persembahan

upetya : upeti, persembahan

upih : upih, kelopak, pangkal daun

upiksa : teliti, periksa, lihat

ura-ura : lagu, dendang, nyanyian

uragapati : raja ular

urang : udang; urang ayu : nama bentuk subang

urik : licin, akal bulus

uring : marah, kecewa

urip : hidup

urmat : hormat

urna : mahkota

uruk : 1 rendam, uruk; 2 ajar; diwulang uruk : diberi pelajaran

urun : urun, iuran

urung : gagal, belum; urungan: perhitungan hari yang ke-3

urup : nyala

usada, usadi : obat

usah : usah

usaha : usaha, upaya

usana : jaman dahulu kala

usap : usap; usap tangan : sapu tangan

usar : tentara berkuda

usara : embun

usar-asir : polisi rahasia

usim : musim, masanya

usir : usir, suruh pergi

usna : baik, bagus

usnisa : surban, sanggul ikat kepala

usreg : 1 bertengkar; 2 banyak gerak

ustra : unta

usuk : penyangga atap

usul : usul, saran, pendapat

usum : musim

usung : usung, gotong

usus : usus

utah : muntah

utak : otak, benak

utama : utama, baik

utamangga : kepala

utami : utama, baik

utang : hutang; utang budi : hutang budi; utang pati : hutang pati, membunuh; utang urip: hutang nyawa

utara : 1 utara; 2 kiri

utawa : atau; utawi : atau

utawaha : api

utawis : kira-kira, kurang lebih

utek : otak, benak

uter : putar, keliling

util : colong, curi, copet

utpala : teratai biru, tunjung biru

utri : utri, jenis makanan dari pati ketela

utsaha : usaha, upaya

utu : gigi

utuh, utoh : utuh, lengkap, sempurna

utus : utus, suruh, duta

uwa : pakde, budhe

uwal : lepas, bebas

uwar : lepas, bebas, copot

uwas : khawatir, wasangka

uwi : ubi jalar

uwong : orang, manusia

uwuh : 1 tambah; 2 sampah

uwung-uwung : awang-awang

uwur : 1 tombok, iuran; 2 tabar, sebar

W

waler : atur; wewaler : peraturan, aturan

wales : balas; walesan : balasan

walgita : buku, surat, tulisan

walih : lagi

walik : balik

walika : ular

waling : sangkaan, pikiran

walira : belera

walirang : belirang

waliwis : belibis

walkali : pendita, pertapa

waluh : jenis buah

waluka : pasir

waluku : nama rasi bintang

walulang : kulit, belulang

walur : walur

waluya : sembuh, sehat, selamat

walya : sehat, selamat, aman

wama : kiri

wamana : murka, marah

wamsa : wangsa, keluarga; wamsa Syailendra : dinasti Syailendra

waca : baca; maca : membaca; wacan : bacaan

wacucal : kulit, belulang; ringgit wacucal : pentas wayang kulit

wada : cacat, cela

wadaka : halangan, gangguan

wadana : pemuka, pembesar

wadari : taman bunga

wadat : selibat, tak menikah

wadata : molek, kegemaran

wader : ikan sungai

wadhag : tubuh

wadhah : wadah, tempat

wadi : rahasia; wewadi : 1 rahasia; 2 kemaluan

waditra : gamelan, bunyi-bunyian

wadwa : prajurit, tentara; wadwan, wadon : perempuan

wadya : bala, anggota; wadyabala: bala tentara

waé : saja, cuma

wagal : nama ikan

wagata : sungguh, nyata

wagadi, wagati : perbuatan baik

wagé : Wage, hari pasaran

waged : 1 bisa, mampu; 2 batas

wagiswara : tempat semedi raja

wagita : 1 sungguh, nyata; 2 syair, puisi

wagra : harimau

wagu : tak pantas

wagugen : sedih, susah

wagus : bagus, baik

wahana : kendaraan, sarana

wahiri : cemburu, iri hati

wahita : tipuan, muslihat

wahya : wahyu, bintang kebahagiaan; wahyu : ilham, anugerah

wahyaka : lahiriyah, badan

waita : 1 tipuan, muslihat; 2 perahu

waja : gigi

wajah : muka

wajar : lumrah

waji : kuda

wajir : menteri

wajra : petir

wak : badan, tubuh

waka : panas, api

waksa : dada, susu

waksudha : bumi

waktan : bercerita, berbicara

wakul : wakul, wadah nasi

wakya : badan

wala : gagang gugus kelapa

walak : larangan, balak

walaka : berterus terang

walang : belalang; walangati : khawatir

walanjar : janda muda

walat : kualat, terkutuk

walaya : berkelana, mengembara

waled : 1 endapan; 2 gaji rapel

walèh : bosan, jemu

walek : melulu, semata-mata

walépa : kurang ajar, congkak, pongah; ardha walépa : membantah, ditanya balas bertanya

wana : hutan, alas; wanadèsa: daerah hutan dan desa; wanadri : hutan belantara; wanantara : hutan lebat, pusat hutan; wanawasa: hutan lebat

wanah, waneh : lagi

wanara : kera jantan; wanari : kera betina

wancahan : singkatan

wancak : belalang; wancak suji: pagar besi

wancana : wacana, bacaan, tema

wanci : waktu, saat

wanda : 1 suku kata; 2 badan

wandawa : sanak saudara

wandé : warung, toko

wandira : pohon beringin

wandu : banci, waria

wang : uang

wangan : selokan di sawah

wangbang : kesatria muda

wangen : dicampuri bau yang harum

wangga : berani

wangi : wangi, harum

wangkang : perahu jangkang

wangkawa : pelangi, bianglala

wangkingan : 1 keris; 2 pinggang

wanglu : mata hati

wangon, kauban : dilindungi rumah, atap

wangsa : keluarga

wangsalan : syair sandi

wangsi : seruling

wangsit : isyarat gaib, wahyu

wangsul : kembali, pulang

wangun : pantas, bagus; wewangunan : 1 bangunan; 2 sosok

wanguntur : tempat duduk raja, dampar

wangur : dengu, kancing

wangwa : dipandang, diawasi

wani : berani; wani angas : berani lalat, berani tai

wanita : perempuan

wantah : apa adanya

wantawis : antara, kira-kira

wantèg : kukuh, kokoh

wanter : wanter, cat

wantèr : panas terik

wantu : 1 nanti; 2 air panas untuk mengukus nasi

wantun : berani

wantya : pesan, amanat

wanu, wano : perempuan

wanua : desa, penduduk desa

wanudya : wanita

waos : (ing.) baca; maos : 1 membaca; 2 buah maja; maospait : Majapahit

wara : anggun, lembut, cantik; warabrata: latihan keras; waracethi : pembantu putri; waradwija : pendita, brahmana; waraduhita: permaisuri; waramerta: pengampunan, ampunan; warapsara : bidadara, bidadari; warasana : dampar, kursi, tahta; warasayaka : panah;

wara wirasmi : bulan; warataruna : jejaka, pemuda, remaja; warataruni : gadis, perawan; waratomara: panah; wara-wara: pengumuman; warawidya: pendita, brahmana; wara-wiri : mondar-mandir

warada : kasih, cinta, sayang

waradin : 1 merata; 2 biaya

waragad : biaya, ongkos

warah : ajar, babi tahu

waraha : babi hutan

warak : badak

warana : tirai, sekat

warandha : janda

warang : cuci, mandi (keris)

waranggana : sinden, penyanyi

warangka : 1 sarung; 2 kerangka

waras : sehat; waras-wiris : sembuh, sehat, tak kurang satu apa; ora waras : 1 sakit; 2 gila

warastra : senjata, panah

warata : rata

warayang : angin, udara

warda : belas kasih, cinta

wardah : tua

wardaya : hati

wardi : arti, makna, keterangan

wardu : lintah; wardugangga: lintah

wareg : kenyang; maregi : mengenyangkan

warèh : air

warga : anggota; kulawarga : keluarga

wari : air; warigagung : nama wuku yang ke-8; warigalit: nama wuku yang ke7; warigaluh : nelayan

wariga : kejang

waring : jaring halus, kain kasa

waringin : beringin

waris : keluarga, saudara; warisan : harta peninggalan orang meninggal dunia

warna : warna, rupa, macam; warni: warna, rupa

warok : 1 berhati suci, hidup secara spiritual; 2 sakti, tangguh; 3 pemimpin, pelindung

warsa : tahun; warsaka : tahun; warsaya: tahun; warsi: tahun

warsiki : bunga gambir

warsita : ajaran, nasihat

warta, warti : warta, berita; wartos : (ing.) warta, berita

waru : waru, jenis pohon

waruju : bungsu

warung : warung, kedai

was : awas; was-was : khawatir

wasa : wewenang, kuasa; wasantatilaka : nama tembang gedhe; wasata : kekuasaan

wasana : akhir, penutup, penghabisan

wasésa : kekuasaan, wewenang

wasi : pendita, pertapa, biksu

wasis : pintar, ahli

wasistha : bijaksana, pintar

wasita : ajaran, nasihat

waskitha : pintar, bijaksana

waspa : air mata

waspada : waspada, hati-hati

wasta : nama

wastra : kain

wastu : sungguh-sungguh nyata

wastuti : pujian, doa

wasuh : basuh, cuci

wasundari : 1 bumi; 2 air bening

waswa : pasti, tentu

waswita : cemas, kuatir

wata : angin

watak : watak, sifat, tabiat

watang : batang, galah, tombak

watara : kira-kira; watawis : kira-kira

watek : watak, sifat, tabiat

wates : 1 batas; 2 semangka

watgata : luka, terluka

wati : 1 dunia, jagat; 2 putri

watir : kuatir, sumelang; watos : kuatir, sumelang

waton : 1 asal; 2 pedoman

watsa, watsya : ikan

watu : batu; watu beras : batu pasir, pasir; watu brani: besi berani, batu magnetik; watu geni : batu api; watu item: batu hitam; watu kambang : batu apung; watu karang: batu karang; watu kumalasa : batu besar dan rata; watu lintang : batu bintang; watu sumbul: batu yang runcing-runcing; watu gunung : nama wuku

watuk : batuk

watun : cabut rumput

watyagya : perselisihan, pertengkaran

wau : tadi

waudadi : samudra, lautan

wawa : 1 api; 2 bawa

wawah : rubah, ubar, geser

wawal : sakti

wawan : saling; wawan catur, wawan rembag : saling bermusyawarah, berunding

wawang : lihat, pandang, tonton

wawar : belah, pecah

wawi : bawa, dengan

wawoh : berbuah

wawrat : beban, berat

wawu : wawu, nama tahun yang ke-7

wawuh : berdamai, tegur sapa

way : air

wayah : 1 waktu; 2 cucu

wayang : pertunjukan wayang

wayoh : wayuh, madu, rangkap

wayu : angin, udara

wayuh : madu, rangkap

wé : 1 saja, cuma, hanya; 2 air

wecana : wacana, bacaan, tema

wecucal : kulit, belulang

wéda : weda, aturan, pedoman

wédaka : tahu, mengetahui

wedaka : kalangan, gangguan, kerugian

wedal : 1 keluar; 2 waktu

wedana : 1 wedana, pangkat kraton; 2 mulut, muka

wédana : sakit

wédang : air putih

wedani : nama tetumbuhan

wedari : taman bunga

wedèn : penakut

wédha : ajaran, pedoman

wedhak : bedak

wedhar : jelas, terang, saran, nasihat

wedhi : pasir; wedhi krosok : pasir krosok, pasir kasar; wedhi maléla : pasir hitam berkilau; wedhi kèngser : menari melompat-lompat

wedhung : pisau besar bersarung (pakaian kebesaran istana)

wedhus : kambing, domba; wedhus prucul : kambing yang tak bertanduk

wedi : takut; wèdi : nyata, benar, sungguh; wedi-asih: berbakti, sayang

wedidang : antara lutut dan tapak kaki, betis

wedya : pengetahuan, ilmu

wédya : pengetahuan, ilmu; wédyarini : ajaran kewanitaan; wédyata: sinar, cahaya; wédyatama: pengetahuan yang baik

wegah : malas, enggan, tidak mau

wegang : enggan, tak mau

wegig : cerdik, lincah, trampil

wèh : beri

wejag : licin sebab sering dilalui

wejah : obat nebus bagi orang yang habis bersalin

wejang : ajaran, nasihat

wejani : upah kepada dukun

weka : anak

wekan : tahu, mengerti

wekas : 1 akhir; 2 pesan

wekdal : waktu

wektu : waktu, saat

wela : 1 sela, selang, luang, lowong; 2 jelas

welad : sembilu

welagar : terbakar, menjalar

welah : kayuh, pengayuh

welahan : bilahan

welak : kutukan

welan : uang denda karena terlambat membayar

wélan : nampak nyata

welang : 1 jenis ular; 2 belang

welar : lebar, bidang (dada)

welas : belas; welas arep : kasih sayang; welas asih : belas kasih

weling : amanat, pesan, saran

welit : 1 belut; 2 belit

wéloh : waluh

welon : tegar hati, kuat pendirian

welug : jagoan, kepala rampok, penjahat besar

welut : belut

wenang : kuasa, berhak

wendéra, wendira : pohon beringin

wéndra : nama ikan laut

wenèh : lagi

wènèh : beri

wenes : bersih mukanya, centil

wenga : terbuka, menganga

wengi : malam

wengis : bengis, kejam

wengkelan : betis

wengku : pangku

wengur : dengu, kancing

wèni : rambut, sanggul

wening : bening; weninga : mengetahui, mengerti

wentala : tega, sampai hati

wentar : kondang, terkenal

wentara : antara; sawentara : sementara

wèntèh : jelas, terang

wènten : ada

wènter : wenter, cat

wentis : betis

wéra : lapang, lega

werat : berat

wercita : cacing

werda, werdha : tua

werdaya : hati, perasaan

werdi : makna, arti, maksud

werdu angga : lintas

wereh : buih, busa, mabuk

wereng : wereng, hama padi

werga : warga, anggota

wergul : anjing liar

werhaspati : kamis

weri : pencuri, penjahat

wèri : musuh

werit : buas, susah diatur, susah ditangkap

werjit : cacing

werna : warna, rupa, bentuk

wersa : 1 hujan; 2 tahun

werta : warta, berita; werti : warta, berita; wertos : warta, berita

weru : nama pohon

weruh : tahu, mengerti, melihat

werut : mengerut, mengedut

wésa : waisya, golongan pedagang, bercocok tanam

wesana : akhirnya, sehingga, maka

wesi : besi; wesi aji : senjata (keris, tombak, dll); wesi bang: besi yang dibakar manyala; wesi brani : besi berani, besi magnetik

wespada : waspada, hati-hati

westa : nama

wèstu : lestari, sungguh

wèsthi : bahaya, larangan

wéswa : susah, sedih

wésya : waisya, golongan pedagang, petani

wetah : utuh, lengkap, sempurna

wétan : timur

wetara : sementara

weteh : terang, jelas

weteng : perut

wetu : keluar, lahir

wewah : 1 berubah; 2 tambah

wèwèh : memberi, mempersembahkan

wéwéka : hati-hati, waspada

wewer : gulung, gulungan, rol

weweg : tambun, gemuk

wi : 1 ubi, umbi; 2 lebih

wiba : sentausa, kuat

wibawa : wibawa, pengaruh

wibi : bibi

wibisana : bijaksana, sentausa

wibrama : kalut, kacau, bingung, marah

wibuh : kuat, sentausa

wibuti : kemuliaan, kekuasaan

wicaksana : bijaksana; wicaksuh: bijak, bijaksana; wicaktala: dasar bumi

wicara : bicara; wicanten : (ng.) bicara; wicarita : cerita, lomba bercerita

wicitra : citra, rupa

wida : siksa; gandawida : wewangian; widadara: bidadara, dewa; widadari: bidadari, dewi; widasari: nama tumbuhan; widayaka: bidadara, dewa

widada : selamat, sejahtera; widagda : pintar, mahir

widara : pohon bidara; widara gepak: nama bentuk rumah; widaran : nama makanan dan tepung ubi kayu

widhala : kucing

widheng : ketam ranjung

widhungan : anak binatang yang masih dalam kandungan

widi : 1 izin, restu; 2 aturan, takdir; 3 tahu; hyang widi : Tuhan; widigraha : tempat semedi, pemujaan

widigda : pintar, ahli

widita : termashur, terkenal

widu : biduan, penyanyi

widura : pandai, bijaksana; widuri : 1 baiduri, batu permata; 2 nama tumbuhan sejenis kapas

widya : pengetahuan, ilmu; widyadara : dewa; widyadari : bidadari, dewi; widyastuti : pengetahuan tentang doa, berbakti, pujian; widyatmaka : kilat, cahaya; widyawati : banyak ilmu dan cantik; widyuta : petir, kilat, halilintar; widyutmala: mata petir, kilat

wigar : gagal, kandas

wigati : sungguh, nyata, penting

wigena, wigna : tahu, mengerti, bijaksana

wigih : enggan, malas

wignya : tahu, mengerti, bijaksana; wignyan : 1 pengetahuan, ilmu; 2 tanda baca dalam huruf Jawa; wignyana: pengetahuan, ilmu

wigraha : rumah, wisma

wiguh : segan, enggan

wiguna : berguna, bermanfaat

wigung : berguna, cakap

wihaga : burung

wihang : enggan, segan, tak sudi

wihanggama : burung

wihara : wihasa, tempat semedi; wihanten : biara, tempat beribadah

wihaya : udara, langit

wihikan : tahu, mengerti

wija : buah

wijah : biasa, umum

wijana : 1 berdasar bangsawan; 2 tempat beribadah

wijang : jelas, terang, paham

wijaya : unggul, menang; wijayanti : kemenangan, unggul

wiji : biji, bibit

wijil : keluar, lahir; mijil : 1 lahir; 2 tembang mijil

wijuk : membasuh tangan, kaki

wijung : babi hutan besar

wika : tahu

wikalpa : percakapan, perbincangan

wikan : tahu, mengerti

wikana : entah, tidak tahu

wikara : berubah keadaan

wiki : kuti-kuti

wikrama : menikah, kawin

wiku : pendita, resi, brahmana

wil : raksasa

wilmuka : pimpinan pra raksasa

wilaba : wahyu

wilada : nama tumbuhan

wilah : bagian, belahan

wilaja : hamba sahaya

wilang : hitung; wilangan : hitungan, bilangan

wilangun : gemar, suka

wilapa : syair sedih, syair keluhan

wilasa : bersenang-senang, menghibur hati, bermain-main

wilasita : bersenang-senang, menghibur hati, bermain-main

wilatikta : Majapahit

wilet : licin, licik, akal bulus

wilis : hijau

wilisan : bilangan, hitungan

wilujeng : selamat, sejahtera

wiluma, wiloma : keliru, gagal

wilwa : buah maja; wilwatikta: Majapahit

wima : mirip, seperti, menyerupai

wimala : bersih, suci

wimana : kereta, kendaraan; wimanasara : panah sakti

wimardana : perang, berperang

wimba : 1 keluar, terbit; 2 tiruan, seperti, serupa

wimbasara : pesuruh, polisi

wimbuh : 1 menambah; 2 gelap pikiran, bingung

wimoha : gelap pikiran, bingung

wimohita : gelap pikiran, bingung

wimurcita : pingsan

winadi : dirahasiakan; winardi : diberi makna; winarna : diceritakan

winata : 1 utama; 2 bunga tunjung, teratai

winda : harum, wangi, semerbak

windasa : rusak, musnah

windraya : mulia, bagus

windu : windu, delapan tahun; windutirta : air endapan

windura : mustika, perhiasan

windya : kenyang, puas

winèh : diberi

wingi : dulu, kemarin

wingit : angker, keramat

wingka : wingko, jenis kue

wingking : belakang

wingkisan : bingkisan

wingsati : 20, dua puluh

wingsilan : buah pelir

wingwang : berbeda, lain

wingwing : kecil, langsing perawakannya

wingwrin : takut, ketakutan

winong : diorangkan, dianggap orang

winor : dicampur, diaduk

winot : dibuat jembatan

wintang : bintang

winter : winter, cat kain

winursita : diajari, dinasihati, diceritakan

wipala : banyak sekali, lebar, luas

wiparita : susah, sedih

wipata : salah, keliru, buruk, jatuh

wipati : celaka

wipra : pendita, pertapa

wipula : banyak sekali, luas, lebar

wira : perwira, pahlawan; wiraboga: makanan; wiralalita: nama tembang besar; wiratara : berani, pemberani; wira-wiri: mondar-mandir; wirotama: wira utama, pemberani

wiraga : gerak tubuh

wiraha : pisah, berpisah, bercerai

wirahsa : olah rasa

wirama : berirama

wirandhungan : perlahan-lahan, bimbang, ragu

wirang : malu, mendapat aib

wirangrong : tembang wirangrong

wirasa : dirasakan, isi; wiraos : dirasakan, isi

wiring : biring; wiring kuning : biring kuning, ayam jantan yang kakinya kuning

wiroda, wirodra : sangat marah, berselisih

wiron : kain lipatan, diwiru

wirong : sedih, susah; mirong kampuh jingga: memberontak

wirta : marah sekali, bengis, kejam

wiru : 1 wiru, lipatan kain; 2 biru; 3 sarung jagung

wiruda : bertengkar, berkelahi

wiruh : tahu, mengerti

wirun : penengah

wirya : wirya, kedudukan; wiryawan: kedudukan, pejabat

wis : sudah

wisa : bisa, racun

wisada : obat

wisala : luas, lebar

wisama : kendala, rintangan

wisana : 1 akhir, penghabisan, penutup; 2 cula, tanduk

wisangsaya : tidak dengan hati-hati, tidak khawatir

wisapaha : penawar bisa

wisarga : berhenti, istirahat, penghabisan

wisarja : mengusir, menghalau

wisata : wisata, piknik, rekreasi

wisaya : alat panca indra, maksud

wiséka : nama, gelar

wisésa : kekuasaan, wewenang

wisik : bisik, isyarat gaib

wiskira : itik

wisma : wisma, rumah, tempat peristirahatan; wismaka: mahkota, topi, tutup kepala; wismaya : menakjubkan; tuna wisma : tidak punya rumah

wismreti : sungai

wistara : uraian, cerita

wisthi : 1 halangan, rintangan; 2 pekerjaan

wisudha : wisuda, penobatan

wisuna : suka mengadu, panjang lidah

wisya, wiswa : bisa, racun

wit : pohon

wita : pengetahuan; witadésa: pindah tempat tinggal, urbanisasi; witaradya: pengetahuan tentang birokrasi, ilmu pemerintahan; witaraga : terlepas dari kesenangan duniawi, suci; witareja : pengetahuan tentang birokrasi, ilmu pemerintahan

witaka : air

witana : bangsal, tempat penghadapan

witing : keturunan darah biru

withangka : kandang merpati

wiwaha : pesta

wiwaksa : berbicara, bertutur; wiwaksita : berbicara, bertutur

wiwal : lepas, terurai, bercerai

wiwandha : halangan, rintangan, kendala, masalah

wiwang : berbeda, lain

wiwara : pintu, gapura

wiwarjita : hilang musnah, tak ditemukan mayatnya

wiwarna : berwarna

wiwaswan : matahari

wiwéka : hati-hati, waspada, berakal

wiwi : sayap, kepak

wiwing : lemah, lembek

wiwit : mulai, mula-mula

wiwrin : takut, ketakutan

wiwuda : dewa

wiya : alpa, lalai, lengah

wiyadi : sedih, susah

wiyaèr : bertingkah, bercanda, tak mau menurut

wiyaga : pemain, pemukul gamelan

wiyagon : baru, masih baru

wiyagra : harimau

wiyah : biasa, sebarang; sewiyah-wiyah : sia-sia, sewenang-wenang

wiyak : belah, buka

wiyana : tetap

wiyang : pergi

wiyangga : katak; wiyanggi : bumbu

wiyar : luas, lebar

wiyara : biara, tempat bertapa

wiyarta : kaya; wiyarti : pintar

wiyasa : membuat, membangun

wiyat : udara, langit, angkasa

wiyata : pendidikan, pengetahuan, pengajaran

wiyati : udara, langit, angkasa

wiyoga : susah, sedih, pemisahan

wiyos, miyos : keluar, lahir

wlagang : cepat besar, gembur, subur

wlagar : terbakar, kobar

wlaha : telanjang, tidak memakai apa-apa

wlahar : 1 lahan; 2 tanah pecah

wlaka : terbuka, jujur, terus-terang

wlakang : selangkangan, lipat paha

wlangat : liang kubur

wlanjar : janda muda belum beranak

wlija : pedagang

wlikat : tulang berikat

wlingi : sejenis rumput

wlingsang : anjing liar

wlira : belera, alat tenun

wlirang : belirang

wluku : bajak

wungkal : asah

wo : kata seru menyatakan heran, takjub

wod : 1 satu suku kata; 2 jembatan

wodha : menasehati

wodhana : menjagakan

wogan : sangkut, kait

woh : buah

wolu : delapan, 8

wong : orang, manusia

wongwa : bara api menyala

wonten : ada

wor : campur

wora-wari : bunga sepatu

wos : beras

wot : jembatan

wowog : berambut tebal

wowohan : buah-buahan

wowor : bercampur

wowotan : jalan di jembatan

wradin : merata, tersiar

wragad : ongkos, biaya

wragang : 1 lekas besar; 2 tuak

wragil : bungsu

wrah : ajaran, nasihat

wraha : celeng, babi hutan

wrahas : 1 rejeki; 2 binatang buas sejenis babi hutan

wrahaspati : hari Kamis

wraksa : pohon

wran : orang

wrandha : janda

wrangas : anai-anai berwarna merah

wranggana : pesinden

wrangka : warangka, sarung keris

wrasan-wrasan: membicarakan orang lain

wrat : berat, beban

wrata : rata

wratsangka, wratsari : bunga cempaka

wrayang : angin, udara

wré : kera

wrecita : cacing

wreda, wredha : tua

wredaya : hati

wredi : makna, arti

wredu : halus, sabar, rendah hati

wregu : sejenis rotan

wregul : anjing liar

wrehaspati : hari Kamis

wrejit : cacing

wreka : ulat

wreksa : pohon, kayu

wrena : warna

wrenda : janda

wrenget : renget, hama kertas, kutu kayu

wrengkang : tegar hati, keras kepala, sulit diatur

wresaba : sapi, lembu, banteng

wresah : nama tumbuhan

wresni : ipar, biras

wresthi : hujan; wresthipatha: hujan lebat

wreta : warta, berita

wrin : takut, ketakutan, mengetahui, mengerti

wringin : beringin

wruh : tahu, mengerti

wruju : bungsu

wruyung : asmara, cinta

wuda : telanjang

wudel : pusat

wudhar : lepas, bebas

wugu : nama wuku yang ke-26

wuh : 1 segan, serba sulit; 2 tambah

wuhaya : buaya

wujang : bujang, jejaka, belum kawin

wujil : kerdil

wukir : gunung, bukit

wuku : 1 wuku; 2 buku

wulakan : jeram, air terjun

wulan : bulan; nawang wulan : melihat rembulan; wulandari : rembulan terbit; wulanjari: bulan terbit; wulan purnama : bulan purnama; wulansari: rembulan

wulang : ajaran, saran, nasihat; wulang wuruk : ajaran, petuah

wulangun : asmara, cinta

wulanjar : janda muda yang belum beranak

wulat : muka, wajah

wuled : liat, alot, kuat

wuli : bulir-bulir padi

wulinga : birahi, suka-ria, asyik

wulu : bulu; wulu kalong : bulu kalong; wulu wetu : penghasilan; wulu sétan: bulu yang tumbuh menyendiri

wuluh : wuluh, jenis blimbing; wuluh gading : bambu gading

wungkal : asah, batu pengasah

wungkuk : bungkuk

wungsu : bungsu

wungu : 1 bangun tidur; 2 ungu

wungwang : sepi, kosong

wungwung : atap puncak bubungan rumah

wuni : 1 bunyi; 2 dulu; wuninga : mengetahui, mengerti

wuntat : bontot, pantat, belakang

wuntel : bungkus

wuntit : bontot, paling belakang

wuntu : buntu, tak berlanjut

wunuh : bunuh, menewaskan

wunut : nama pohon

wunwunan : ubun-ubun

wur : campuran rokok

wuragil : bungsu

wurandhungan : 1 perlahan-lahan; 2 bimbang, ragu

wuri : belakang

wurik : hitam berselang-seling putih

wursita, wurcita : ajaran, nasihat

wuru : mabuk; wuru getih : mabuk darah

wuruh : buih, busa

wuruk : ajaran, nasihat

wurukung : nama hari naas yang ke-7

wurus : teratur dengan baik, tahu adat

wurwur : nama binatang laut

wuryan (ka-) : tampak, kelihatan

wus : sudah; wusana : akhirnya, sehingga, maka; wusanten: (ing.)akhir, penghabisan, penutupan; wusdéné: sedang, padahal

wusu : busar, pemusar, bungkuk (punggung)

wuta : buta

wutah : tumpah; wutah ati : suka berderma, suka memberi; wutah getih : tanah kelahiran; wutah rah : tanah tumpah darah

wutuh : utuh, lengkap, sempurna; wutuh ayam : sangat utuh, tak ada luka

wutun : tekun, asli

wuwu : penangkap ikan

wuwuh : tambah

Y

yadu : keluarga

yaga : penabuh gamelan

yaiku : yaitu

yaksa : raksasa; yaksi : raksasa perempuan

yakti : sungguh, benar

yakut : mutiara, intan

yama : Batara Yama, sang pencabut nyawa dalam pewayangan

yamani : neraka; yamaniloka : tempat neraka

yan : kalau, jika

yana : kereta, kendaraan

yanak : anak

yani : sungai

yantra : kendaraan dewa

yapa : puja, puji

yasa : membuat; yasan : buatan, hasil karya; yasadarma : ayah

yasih : kasih, asih

yata : yaitulah; yatanyan : supaya

yati : pendita, biksu; yatindra : pendita yang termasyur; yatiwara : pendita yang termasyur

yatma, yatmaka : nyawa, ruh

yatna : hati-hati, waspada

yatra : arta, uang

yawa : luar, di luar

yawat : meskipun begitu

yayah : seperti, ibarat; yayah réna : bapak ibu; yayah wibi: bapak ibu

yayan : umpama, seperti

yayi : adik

yeksa, yeksi : raksasa

yekti : sungguh; yektos: (ing.) sungguh benar

yitma : nyawa

yitna : hati-hati, waspada; yitna yuwana : yang berhati-hati akan selamat

yoda, yodha : perang, prajurit

yoga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi

yogi : pendita; yogiswara: pendita termasyhur

yogya : baik, pantas

yojana : 1 penglihatan; 2 ukuran, panjang jalan

yoni : kekuatan gaib, sakti

yuda : perang

yudhaka : tentara, prajurit

yuga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi

yugala : istri, suami

yugya : baik, indah

yujana : ukuran panjang jalan

yukti : sesungguhnya, nyata

yumana : selamat sejahtera

yungyun : asmara, cinta

yuswa : umur

yuta : juta

yutun : asli, sederhana

yuti : baik, selamat

yuwana : selamat , muda

yuwaraja : putra mahkota

yuwati : gadis, perawan

Sumber : Kamus Sangsekerta DR. Purwadi, M.HUM